Жани Актман

Шабан лорилерге күріш берген, қытықтаған видеолар ғаламтор кеңістігін шарлап кеткеннен кейін, тостақ көзді жануарлар ерекше танымалдыққа ие болды. YouTube желісіндегі бейнероликтерге бұл мақұлықтың сұлулығына қатысты мыңдаған пікір жазылды.

Шабан лорилердің барлық түрі мына заңдармен қорғалады: Біріншісі – Оңтүстік Азиядағы жергілікті заңдар, екіншісі – жойылу қаупі бар жабайы жануарлардың халықаралық саудасы жөніндегі конвенция. Бұл – жабайы мақұлықтардың өмір сүруіне кедергі келтіретін сауданы болдырмауға арналған келісім. Дегенмен жыл сайын сансыз шабан лорилер интернет арқылы және жергілікті қарабазарларда сатылады.

Клиенттер оларды сүйкімді деп есептейді, алайда бұл мақұлық үй жануарлары секілді емес. Сатылмай тұрып өткір тістерін жұлып алып әбден қинайды. Олардың азабы мұнымен бітпейді. Оксфорд Брукс университетінің зерттеушілері 2016 жылы жүргізген ғылыми жұмыста жүздеген асыранды лорилердың онлайн видео­сын зерттеп, нәтижесінде, «жануарлар күйзеліс жағдайында өмір сүріп жатыр» деген қорытындыға келген. «Олар – өте сезімтал, – дейді Индонезиядағы шабан лорилерді қорғау бағдарламасын жүргізетін Халықаралық жануарларды құтқару ұйымының өкілі Кристин Раттель, – олар түнде жүреді және қолға үйретуге көнбейді».

Тұмса табиғатта қанша лори қалғаны белгісіз, бірақ табиғат қорғаушылардың пікірінше, саны азайып барады. Табиғи ортаның шектелуімен бірге дәстүрлі Азия медицинасында жануар денесінің кей мүшелерінің емдік мақсатта қолданылуы да браконьерлікке жол ашуда. Раттельдің айтуынша, үй жануарлары саудасының жалғасуы лорилердың жойылып кетуіне әкеп соғуы мүмкін.

Олар мұндай қатерге душар болған жалғыз мақұлық емес. Гепардтар, арыс­тандар мен басқа да белгілі жануарлардың өмірі көбіне жертөле мен аулада үзілетін болып жүр. Сондай-ақ көпшілік біле бермейтін патша питоны мен ұзын құйрықты макака да солардың күйін кешеді.

БАЯУ ЛОРИЛЕРДІ ҚОРҒАУ

Бұл аналық Nycticebus bengalensis 2014 жылы Вьетнамның солтүстігіндегі ұлттық саябақта орналасқан Жойылу қаупі бар жануарларды құтқару орталығында суретке түсірілді. Кейін олар орман саябағына жіберіліп, қайта келуін бақылауға арналған мониторингтік баулар тағылады. Орталық директоры Соня Проссердің айтуынша, баяу қозғалатын бұл лори 2015 жылы бостандыққа жіберілген. «Ол әлі сонда жүр», – дейді маман.

Apis mellifera бал арасы (жоғарыда) Еуропа, Таяу Шығыс пен Африканы мекендейді. Бүгінде Солт.Америкадағы A. mellifera араларының жағдайы мәз емес.

Кэтрин Цукерман

Бал арасы патшайымы 2-3 жыл өмір сүреді. Бірақ америкалық омарташылар олардың өмір сүру мерзімі соңғы он жылда қысқарып кеткеніне куә болып отыр. Бұл – бал арасы өміріне қатысты көп сұрақтың бірі ғана. Олардың өліміне түрлі паразиттер, улы химикаттар мен мекендеу аймағының тарылуы негізгі себеп болса керек.

Балдан бөлек аралар тозаңдандыру ісінде ауыл шаруашылығында маңыз­ды роль атқарады. Егер бал арасы күрт кемитін болса, алмадан бадамға дейінгі көптеген дақылдың өсіп-жетілуі қиынға соғар еді. Солт.Каролина мемлекеттік университетінің энтомологі Дэвид Тарпи елдегі омарташылардың 90 пайызы әуесқой болғанымен, омарталардың басым көпшілігі коммерция­лық ұйымдарға тиесілі екенін айтады.

Араның жойылуы тамақ өндірісіне орасан зиянын тигізбек. Сондықтан ғалымдар оған балама жолдар іздес­тіруде. АҚШ-тағы бал араларының көбі Италиядан келген. Олар «варроа кенесі» деп аталатын жәндікке қарсы тұра алмайды. Бірақ азиялық аралар оған төтеп береді әрі олардан көл-көсір пайда бар. «Мәселе – мынада. Олар италиялық тұқымдастарына қарағанда көп бал өндіре алмайды және үлкен көлемдегі фермаларды тозаңдандыратындай миграциялық әлеуеті жоқ», – дейді Тарпи.

АҚШ Геологиялық қызметінің жабайы табиғат биологі Сэм Дроженің айтуынша, балама шешім – мыңдаған солтүстік америкалық жабайы ара түрлерін дамыту. Олар – тамаша тозаңдатушы, сирек шағады және көлемі, әдетте, күріш дәніндей ғана болады.Олардың басты кемшілігі бал шығара алмауында болуы мүмкін. «Бірақ біз балды басқа елден де әкеле береміз», – дейді Дроже.

Ит жылы – тауық жылынан кейін, доңыз жылынан бұрын келетін мүшел есебінің 11 жылы. 12 жылға созалатын қайталама ол кезеңді қазақ халқы «жыл қайыру» деп атайды.

Қазақтар итті жеті қазынаның бірі санайтындықтан болар ит жылын жайлы жылдар қатарына жатқызады. Оның үстіне ол жылдың жайлы екенін білдіретін тарихи деректер де баршылық. Айталық, сонау 1920 жылдары басталған ашаршылықтың беті 1934 жылы қайтса, арада тағы бір мүшел өткенде, екінші дүниежүзілік соғыс (1946 ж.) аяқталысымен жайма-шуақ мерзім орнаған. Ал одан кейінгі 1958, 1970, 1982, 1994 және 2006 жылдар біздің халық үшін пайдасы көп болмаса да, зияны тие қоймаған.

Одан бөлек, ит жылынан бұрын келетін мешін, тауық жылдары тарихта жұт, аштық, ауыртпалық, табиғи апаттар және бейнетке толы жыл ретінде бағаланады. Ал ит жылы келісімен бастан кешкен ондай ауыртпалықтар өздігінен тарқап, жеңілдей кететіні бар.

Жалпы ит жылы адалдықты, шыдамдылық пен алға қойған мақсат-міндеттердің орындалуын талап ететіндіктен сатқындықты, әділетсіздік пен өтірікті кешірмейді.

Сондықтан биылғы жылы барлығымыздың серігіміз – адалдық, сүйенеріміз – әділдік, ал сенеріміз – тазалық болсын деп тілейік.

Фото: Ерболат Шадрахов

Келси Новаковски

Әлемде фермерлер жаһандық аштықты жоюға жететіндей азық-түлік өсіреді, алайда 795 миллион адам әлі де талғажау таппай отыр. Кедейліктің кесірінен көптеген адам БҰҰ-ның Азық-түлік және ауылшаруашылық ұйымы (ААҰ) белгілеген күндік 2,353 калория тұтыну межесіне жете алмайды. Ұйым өкілі Карло Кафиероның айтуынша, негізгі қиындық – саяси тұрақсыздық, табиғи апаттар азық-түліктің таралуына айтарлықтай кедергі келтіріп, жетіспеушілікке әкеп соқтырады. Осылайша, адамдардың нан табу жолындағы күресі күрделене түседі.

Аштыққа қарсы күресте әлемде ілгерілеушілік бар. Өткен ширек ғасырда дамушы елдерде азық-түлік тапшылығы деңгейі 23-тен 13 пайызға дейін төмендеді. Дамушы елдер халқы көбіне дәнді дақылдан не крахмал тәріздес тамырлардан нәр алса, өнеркәсібі дамыған елдерде ақуыз, май және қант басымдыққа ие.

АЛЬБЕРТО ЛУКАС ЛОПЕЗ, NGM ҚЫЗМЕТКЕРІ. ДЕРЕККӨЗ: КАРЛО КАФИЕРО, ААҰ

Нина Строчлик

Мысығыңыз сіз туралы не ойлайды екен? Бұл ой сізді көптен толғандыратын да шығар. Оның жауабын Behavioural Processes журналына шыққан мақаладан таба аласыз. Зерттеуде ересек мысықтар төрт стимул санаты бойынша сыналады: тамақ, ойыншық, иіс және адамдармен өзара қарым-қатынас. Мысықтардың көбі ойынды, тіпті тамақтан да жоғары қоя­тыны белгілі болып отыр.

«Мұндай зерттеулер 90 жылдары иттерге жасалса, бүгінге дейін мысықтарға жүргізілген емес, – дейді Орегон мемлекеттік университетінің қызметкері Кристин Витале Шреве, –біз осы олқылықтың орнын толтырып жатырмыз». Ол: «АҚШ-та мысықтар икемсіз және жатырқағыш деген стереотип қалыптасқан, бірақ олай емес, үйретуге болады», – дейді.

Мысық туралы біз басқа не білеміз? Мысалы, мына суреттегі марғау қорқып тұр ма, әлде ойынға құмартып тұр ма? (Жауап: Ол камера алдында ілініп тұрған ойыншыққа секіріп жатыр). Мысықтың эмоциясын анықтау айтарлықтай қиын: Италияда ветеринар ғалымдар жүргізген зерттеуде мысық иелері олардың күйзелгенін байқамайтынын анықтаған. «Иттің иелері олардың іс-қимылы арқылы көп нәрсені аңғара алады», – дейді автор Чиара Марити.

Ғалымдар мысық құпиясын табу үшін бел шеше кіріскен тәрізді. Өткен жылы Швед университеті мысық пен адамның байланысына арналған бес жылдық зерттеуін бастап кетті. Мақсат – адам сөзіне мысықтың қалай әрекет ететінін анықтау және «мияуды» түсінікті тілге айналдыру.

Мысық зерттеу ғылымы

Мінез: Journal of Comparative Psychology басылымы дерегінше, ит пен мысыққа бірдей берілген қиын тапсырманы шешуде иттер адамдардың көмегіне жүгінуге тырысатыны байқалса, мысықтар көп жағдайда мәселені өз бетінше­­ жасауға талпынатыны анықталған.

Таралуы: Француз ғалымдары 200 мысыққа ДНҚ зерттеуін жүргізіп, олардың әлемге әуелі Месопотамия ойпатынан шығып, кейіннен теңізшілер арқылы тарағанын дәлелдеді.

ФОТО: СЕТ КАСТИЛ

Ондатр (лат. Ondatra zibethicus) –  кеміргіштер отрядына жататын терісі аса бағалы аң. Қорек талғамайды, негізінен суда өсетін өсімдіктермен қоректенеді. Жылына 2-3 рет балалап, 25-30-ға дейін ұрпақ әкеледі. Дене тұрқы 35 см, құйрығының ұзындығы 28 см, ал салмағы 1,5 килограмға дейін барады.

Ондатр құрлықта да, суда да қатар тіршілік ете береді. Мойны қысқа, артқы аяқтарында жүзу жарғақтары бар. Құйрығы ұзын болғандықтан, жүзген кезде денесін бағыттап отыруға бейімделген. Түгі қалың да тығыз, қызғылт-сары, қоңыр кейде қара түсті болып келеді.

Ал ол аңның шыққан жері – Солтүстік Америка саналады. Бұл аңды алғаш рет А. А. Слудский есімді ғалым Қазақстанға РФ-ның Вологда облысынан алып келіп, Іле және Торғай өзеніне 760 дарасын жіберген. Қазір олардың саны республика бойынша бір миллионнан асып отыр.

Фото: Дмитрий Ругис

Сәнқой омыртқалылар «киімі». Солдан оңға: Қабылан түгі, қырғауыл аталығының қауырсыны және иероглифті питонның қабыршығы.

Майкл Грешко

Омыртқалылар теріден қылшыққа дейін түрлі таңғажайып реңк пен текстурадан «киім» киген. Ғалымдар бұл жабындының көбі бірдей анатомиялық құрылымнан пайда болғанын дәлелдеді.

Биологтар тері мен түк «плакод» деп аталатын құрылымнан бастау алатынын бұрыннан біледі. Алайда биологтар бауырымен жорғалаушылардан қабыршық шығарған, бірақ плакод ізі жоқ терінің де барын анықтаған. Оларда плакодтың болмауы ойландырады, өйткені құстар сүтқоректілерге қарағанда бауырымен жорғалаушыларға жақын. Құстар мен сүтқоректілерде плакодтар дербес дами ала ма, әлде бүгінгінің бауырымен жорғалау­шылары оларды үстінен «лақтырып» тастады ма?

Женева университетінің биологі Мичел Милинкович Италиядағы жануарлар көрмесіне барып, сатылымда тұрған қабыршықсыз, жалаңаш сақалды агаманы көргенде, ойына соңғы нұсқа келді. Ол жалаңаш кесіртке­лер мен олардың қабыршықты туысқандарымен салыстырғанда, қабыршықты эмбриондардың терісін плакодқа ұқсас бүршіктер басқанын көрді. Алайда жалаңаш эмбриондар жылтыр күйінде қалды.

Милинкович 2016 жылы бүршіктердің расында 300 миллион жылдай бұрынғы бауырымен жорғалаушылардың, құстардың және сүтқоректілердің ортақ «ата-бабасындағы» құрылымның орнын басқан плакодтар екенін мәлімдеді. Плакодтар тіс пен балық қабыршығын құрайтын генмен жіті қайнасқандықтан, кей ғалымдар оны бастапқы омыртқалыларда дамыған деп есептейді. «Бұл – адам сенгісіз консерватизм», – дейді Гренобль Альпі университетінің биологі Даниелла Дюаилли.

Фотолар: Дэвид Литшхагер

Нина Строчлик

2011 жылы Усама бен Ладеннің үйі­не шабуылдаған америкалық SEAL жасағымен бірге тікұшақтан ит те түскенде, Грегори Бернс жерден жеті қоян тапқандай қуанды. «Егер иттер тікұшақтан секіре алса, онда олар МРТ сканерінен де өте алады», – дейді ол. Сөйтіп, нейрохирург Эмори университетінде «Ит жобасын» бастайды. Онда иттер алғаш рет тыныштандыратын дәрілерді бермей-ақ МРТ сканерінің астында жатуға үйретіліп, олардың миын зерттеу мүмкіндігі туды.

Иттің миына үңілу арқылы зерттеушілер оның аяқ қимылы, дыбыс және иіс сезу қабілетін зерттеп көрмек. Олар иттердің тамақтануын, иесіне деген адалдығын және қайсысы қызметтік ит болуға көбірек икемді екендігін анықтамақ.

«Итке айтылған айтақ немесе жай ғана жақсы сөз оған қалай әсер етеді?». Бұл жұмбақтың шешімін табу үшін Бернс бір жылын сарп етті.

Ит миының құрылымдары мен қыз­меті адамдардікіндей бірегей және күрделі болғандықтан, оның қалай жұмыс істейтінін білу бірнеше жылды қажет етеді. «Иттер туралы сөз қозғағанда, адамдар жайлы да айтқандай боламыз, – дейді Бернс, – иттер де адамдар секілді бір-бірінен ерекшеленеді».

ИТ зерттеу ғылымы

Нәрестелер секілді күшіктер де баяу шыққан адам дауысына қарағанда қатты дыбысқа елең ете қалатыны бар. Нью Йорк және Франция зерттеушілері дыбыс күшіктердің сөз үйренуіне көмектесетінін дәлелдеді, олар сондай-ақ иттердің өктем дауысты жақтыра қоймайтынын да байқаған.

Глазго университетінің зерттеушілері ит үйшіктеріне бес түрлі музыка қойып, олардың мінезіндегі өзгерістерді бақылаған. Музыканың, әсіресе баяу рок пен реггидің тыныштандыру әсері бар.

Смитсон және Корнелл университеттерінің зерттеушілері экстракорпоралдық ұрықтандыру әдісімен бірнеше күшікті дүние­ге әкелді. Ғалымдар осы әдісті пайдаланып, адам мен итте қатар кездесетін генетикалық аурулардың алдын алудан үмітті.

Сәбилер шимпанзеге қарағанда, тіпті олардың адамға ұқсастығы көп болса да, итке біртабан жақын болатынын көрсетеді. Аризона университетінің ғалымдары кей тапсыр­маларды иттер мен сәбилер шимпанзеге қарағанда әлдеқайда жақсы орындайтынын анықтаған.

Фото: Элке Вогелсанг

Наташа Дэйли

Олар басқа жануарлар секілді қызыл-жасыл көркімен көз арбамайды, бірақ ақ-қара түсімен-ақ сүйкімді.

Бұл түстердің не қасиеті бар? Бояу схемасы да әрдайым анық бола бермейді. Зебралардың жолақты болудан қандай пайда көретінін білмек болған ғалымдар зерттеуге ғасырдан астам уақытын жұмсады.

UC Dadis ұйымының биологі Тим Каро құпияның кілтін табу мақсатында Танзаниядағы зебраларды зерттеуге 10 жылын сарп еткен. Шындығында, «жолақтар зебраларға жыртқыштарды жолынан адастыру үшін керек» дегеннен басқаша қорытынды жасауға итермелейтіндей. Каро 2013 жылы саваннаның әр бұрышына шыбын аулағыштар орнатып, олардың үстіне зебра терісін орап қояды. Тереңірек зерттеуден кейін ол «жолақтар зебра терісін ауру тасығыш жәндіктерден қорғайды» деген қорытындыға келген.

Флуоресценция секілді көз тартпағаны – ақ пен қарадан «тон» кию сүтқоректілердің өзіндік артықшылығы болып шықты.

АЛЫП ПАНДА

«Сиқырлы» шапан

Панда денесін бөлек-бөлек зерттеу нәтижесінде олардың реңі жөніндегі жаңа деректер пайда болды. Құлағының қаралығы – айбатын, көзінің қаралығы даралығын айшықтайды. Ал ақ денесі – қарда, қара сирақтары орманда жасырынуға қолайлы. Түстердің бұл үйлесімі оның бамбукке құмарлығынан пайда болған. Бірақ бамбуктен қажетті май жинай алмағандықтан, олар қыста қар астынан нәпақа айыруға мәжбүр.

ДЭЙЗИ ЧАНГ, NGM ҚЫЗМЕТКЕРІ; КЕЛСИ НОВАКОВСКИ

ДЕРЕККӨЗ: ТИМ КАРО, КАЛИФОРНИЯ УНИВЕРСИТЕТІ (ДЭВИС)

Леван Буткузи

Гиенаның репродуктивті жүйесі өте ерекше. Ерекшелігі сонша, ғасырлар бойы адамдар шиебөрілердің барлық төрт түрін (теңбіл, жолақты, қоңыр гиеналар мен протел қасқырларын) қосжыныстыға балап келді. Өйткені шиебөрілердің еркек-ұрғашысында бірдей қамшы болады. Сондықтан жыныстық қатынасқа түскенде бірін-бірі алмастыра береді. Теңбіл ұрғашы гиена өзге аналық шиебөрілерден ерекше келеді. Оның деліткі қуысы қамшысының жуандығынан әлдеқайда көлемділеу. Шығыс Лансиңдағы Мичиган мемлекеттік университетінің маманы Кай Холекамп: «Оның деліткі қуысы тым көлемді болғандықтан, дәрет шығатын, шағылысатын және көбейетін мүшесі – псевдо-қамшы толығымен сезімтал бола алмайды», – дейді. Шиебөрінің дәл осы түрінің аналықтарында қынабы сырт­тай байқалмайды. Ылығу кезінде аналық мүше жұмсарады, алайда аталық қамшы деліткі қуысына емін-еркін енуі тиіс. Дегенмен кішкентай ғана қуыс­тан 1,5 келілік күшікті шығарып алу оңай емес екені белгілі. Холекамптың айтуынша, оның нақты жынысын ешкім әлі толыққанды түсіне алған жоқ.

Тарғыл гиенна

Таралу аумағы: Сахелден Оңт.Африкаға дейінгі жартылай шөлейтті жерлер мен саванналар және тау ормандары.

Мәртебесі: Жойылу қаупі жоқ

Кэтрин Цукерман

2008 жылы Малайзияда табылған қыз­ғылт-сары түгі бар, үстіндегі «оюы» әдемі өрмекшіге Heteropoda davidbowie деген есім берілді. 2010 жылы кит қалдығы Leviathan melvillei деп аталғаннан кейін бұл көпшіліктің назарын өзіне аударған болатын. Сирек кездесетін аустралиялық сона – Scaptia beyonceae, Эквадордағы ағаш құрбақасы Hyloscirtus princecharlesi деп атала бастады.

Ғалымдар XXI ғасырдың ортасынан бастап мақұлық түрлеріне ресми түрде ат беріп келеді. Мұны швед биологі Карл Линней бастаған болатын.

Бүгінде жануар түрлеріне атау беруде осы саладағы жауапты мекеме Зоологиялық атау жөніндегі Халық­аралық комиссия белгілеген нұсқау­лық басшылыққа алынады. Жаңа жануар түрін тапқан адам оған есім беруге құқылы және кейбірі танымал тұлғалардың атын береді.

Атақты есімдерді қолданудың пайдасы сол, бұл жойылу қаупі төнген тұқымдастар мен олардың өмір сүру мекеніне көпшіліктің назарын аудартуы мүмкін. Атау беру, сондай-ақ жағымпаздықтың ғылыми тәсілі болуы да ықтимал. Неміс аранологі Питер Джэгер өзінің H.davidbowie өрмекшісіне есім қоюда екі мақсатты да көздегенін айтады. «Әлбетте, мен әнші-композитордың ең үлкен жанкүйерімін», – дейді ол.

Одағай өрмекші

Heteropoda davidbowie деп аталатын бұл өрмекші Оңтүстік-Шығыс Азиядан шыққан. 2008 жылы тапқан қызғылт-сары түсті түгі бар жәндігіне ғалым Боуи мен оның жирен шашты персонажы Зигги Стардасттың есімін берді.

Ерін іздерінің бет-әлпеттегі ауытқушылыққа генетикалық қатысы болуы мүмкін. Түзетілген жырық ерінде иірім іздері көрінеді, ал түзу ерінде тікелей сызық ізі байқалады.

Кэтрин Цукерман

Саусақ іздері өткен ғасыр! Жаңа белес – ерін іздері. Адам саусақ ұшының иректері секілді еріндердегі сызықтар адамның эмбрион кезеңінде қалыптасып, өмірінің қалған бөлігінде өзгермейді деп есептеледі. Сот сараптамасында ерін іздері қолданылмаса да, олар адам денсаулығынан мол хабар береді. Әсіресе оның таңдай не ерін ойығы тәріздес ең жиі кездесетін тума кемшіліктері генетикалық бейімдігін көрсетеді.

Питтсбург университеті бет-әлпет және тіс генетикасы орталығының директоры Мэри Марацита мен генетик Кэтерин Нейсвангер ерін жырығы мен таңдай тесігінің генетикалық себептерін 20 жылдан астам уақыт зерттеп келеді. Таяуда олар физикалық ерекшеліктердің әлдеқалай өзара байланысы бар-жоғын анықтау үшін бет-әлпетке, соның ішінде ерін іздеріне назар аударды.

«Біртұтас іріктеу жүйесі жоқ,– дейді Нейсвангер, – алайда ерін іздерін санаулы категорияларға бөліп қарауға келеді: тік және  айқасқан сызықтар, дөңгелек иірімдер және т.б. Солардың ішінде иірімдер, әсіресе төменгі еріннен табылса, тасушы гендердің жырық және басқа да бетке қатысты кемістікке бейім екенін байқатады. Аталған кемістік сәбилерге омырау емуге кедергі келтіріп, өсе келе келекеге ұшырауына себеп болады».

Нейсвангердің айтуынша, ерін іздерін зерттеу саласы енді қолға алынды, сондықтан олардың бет-әлпеті ауытқушылығына қатысы бар-жоқтығын әлі де анықтау керек. Күндердің-күнінде технология дамуымен диагноз сәби жатырда жатқанда қойылуы мүмкін. Марацита мен Нейсвангер ерін іздеріне қоса, бет-әлпеті не сөйлеу ерекшеліктері секілді басқа да белгілер ағзаның кейбір ауытқуларға генетикалық әлсіздігін көрсетуі мүмкін екеніне сенеді. «Бәрі енді ғана айқындалып келеді, – дейді Нейсвангер, – және бұл өте қызықты».

СУРЕТТЕР: МЭРИ Л.МАРАЦИТА, БЕТ-ӘЛПЕТІ ЖӘНЕ ТІС ГЕНЕТИКАСЫ ОРТАЛЫҒЫ, ПИТТСБУРГ УНИВЕРСИТЕТІ

Қайыңды көлі.

Дайвингке құмар адамдардың сүйікті жері саналады. Су астынан жартылай шығып тұрған ағаштары ерекше сұлу. Алматы облысы, Райымбек ауданында орналасқан көл 1911 жылы жер сілкінісі нәтижесінде пайда болған, ең терең жері 30 метрге дейін жетеді.

Фото: Ерболат Шадрахов

Шарын шатқалы.

Осыдан 12 миллион жыл бұрын шөгінді тау жыныстарының қалыптасуынан түзілген. Каньонның жалпы ұзындығы – 154 шақырымнан асады. Құздарының биіктігі 150-300 метрге жетеді.

Америкадағы «Гранд Каньонға» өте ұқсас.

Фото: Екпін Хасенжан

Джереми Берлин

Егер шырынды ұнатсаңыз, өзіңізге арналған диета түрін сақтаңыз. Бүгінгі швед үстелі әдісімен тамақтану, яғни түрлі тағамға қолжетімділік заманында кулинарлық режимді сақтау керек екендігін ұмытпайық.

Осы таңдалған тізімде ұсынылғандай, кейбір ас мәзірі мен ингридиенттерге келгенде айтарлықтай сәйкестік бар. Алайда кез келген адам диеталық жоспарын сақтай алмауы мүмкін. Шектелген диетамен дұрыс тамақтану өте қиын болары анық.

Тамақтану диетологі Дженнифер Брунингтің айтуынша, табыс кілті өзіңізге не ұнайтынын, қандай тамақ жей алатыныңызды, тәніңізге қайсысы лайық екенін анықтауда.

АЛЬБЕРТО ЛУКАС ЛОПЕС, NGM ҚЫЗМЕТКЕРІ; МИЧЕЛЛА ХАРРИС.

ДЕРЕККӨЗ: ДЖЕННИФЕР БРУНИНГ, ТАМАҚТАНУ ЖӘНЕ ДИЕТА АКАДЕМИЯСЫ; ДЖЕННИФЕР НЕЛЬСОН, МАЙО КЛИНИКАСЫ.

(1) Шикізат вегетарианы – вегетариандық (етсіз – нағыз тамақ) түсінік пен шикізат тамағы (48°c-де не одан төмен температурада пісірілген) ұғымы. (2) Макробиотик диетасын кей ұстанушылар шектеулі балық пен теңіз өнімін жейді. (3) Жемісқұмар, шырынқұмар және өскінқұмар топтарында еттен жасалған тамақтарға қатысты бірнеше түрлі диета бар. (4) Палео диетасы 10 000 жылдай бұрын аң аулағанда қолға түскен тамақтарға негізделген. (5) Жерорта теңізі диетасын ұстаушылары жиі қызыл ет  жеп тұрады. (6) Фригандар тұтынушылыққа қарсы пәлсапа ретінде қайта қалпына келтірілген тамақтарды жейді. Қызықты диета фригандардың таба алатын тамақтарының түрлерімен сыналады.

«Сіздің алдыңызда мегафауна. Осынау керемет жануар туралы бізде мәлімет жоқтың қасы», – дейді алып теңіз перісі немесе манта (Manta birostris) жайлы теңіз биологі Джозуа Стюарт.

Нора Раппапорт

Ұзындығы – 7 метр, ал салмағы 1800 килограмм болатын алып теңіз мақұлығы бар суға секіруге қалай қарайсыз? Мұхиттағы ірі теңіз перілерін зерттеу­мен айналысатын биолог Джозуа Стюарт үшін бұл күнделікті жұмыс.

«Олар рифте саяхаттап жүрген елеусіз ұшатын алып В-52 бомбалау­шы ұшағы секілді. Манталар – менің тәжірибемдегі жануарлардың арасындағы ең зерек, сезімтал әрі қызық тіршілік иелерінің бірі», – дейді Стюарт. Ол өз тобымен Мехико жағалауынан 480 шақырым қашықтықтағы Ревиллагигедо аралдарына барды. Мақсаты – мұхиттағы алып жануарларға локациялық аспап мен Криттер камерасын пайдаланып көру.

Зиянсыз бекіткіш арқылы Криттер камералары мантаның денесіне алты сағатқа жапсырылады. Оның көмегімен айбынды тіршілік иелерінің құпия өмірінен мәлімет алынады. Оның қайда баратынын, не істейтінін білу арқылы ғалымдар оларды балықшылардан қорғауға көмектеседі. Алып су жануарлары кездейсоқ тұзаққа түсіп қалуы мүмкін. Бұған қоса, теңіз перілерінің желбезек тілімдерінен жалған медикамент жасалады. Сұранысы өсіп келе жатқан Азия нарықтары үшін арнайы аулайтындар да бар. Дегенмен алып балықтардың тірідей дайвинг пен суасты саяхатшыларынан түсіретін пайдасы анағұрлым мол.

«Біз теңіз перілері өз тамағын аулау үшін, көлденеңінен емес, тігінен қозғалатын болар деп болжап отырмыз», – дейді биолог. Манталардың бір орыннан қозғалмауы олардың қауіпсіздігі үшін де аса маңызды. Оларды сақтау шараларын жергілікті деңгейде ұйымдастыру анағұрлым тиімді, өйткені халықаралық деңгейдегі шаралар көптеген елдің қызметін үйлестіруді талап етеді.

Алып жануардың денесіне уақытша камера орнату арқылы ол осынау тіршілік иелерінің құпия әлемі туралы тың ақпарат жинайды.

Маңғыстау облысында жартасқа қашап салынған Шақпақ Ата мешіті – ХІІ-ХІІІ ғасырларға жатқызылатын сәулет өнері ескерткіштердің бірінен саналады.

Ол мешіт Түпқараған ауданы аумағындағы Таушық кентінен батысқа қарай 25 шақырым жерде орналасқан.

Шақпақ-Ата мешітінен көшпенділердің тас-қалаушылық өнерін көруге болады. Мешіттің орталық күмбезі бөлмені басып өтетін ұзын түзара, оның екі қапталында қоржын үй орналасқан. Орталық намаз оқитын 5,0х4,5 метр бөлме залының төрт бұрышынан жұмыр бағаналар қашалып, олардың арасы сәнді дарбазамен байланыстырылған. Залдың төбесінен күмбез ойылып, одан цилиндр тәрізді биіктігі 1,55 метр ойынды шығарылған.

Залдың босаға қабырғалары әр ғасырдағы суреттермен көркемделген, ол жерден жануарлардың, қару-жарақтың, салт-атты адамдардың, ағаш және гүлдердің бейнесін, жазуларды, тағы басқаларды көруге болады.

Ел ішінде айтылып жүрген аңыз бойынша, Шақпақ Ата жаумен шайқасқан кезінде батырлығымен көпшіліктің көзіне түскен кісіге берілген лақап есім. Батыр жолда келе жатып от қажет бола қалған жағдайда бір тырнағын екіншісіне тигізсе болды, ұшқындар жан-жаққа шашырайтын болған деседі.

Белгілі геоморфолог Серікбол Қондыбай мифологияда Шақпақ ата өлгендерді желеп-жебеуші, жыландардың әміршісі, ал тарихи тұлға ретінде – Шопан атаның немересі болғанын, ал Шақпақтың шын есімі Шахмардан болғанын айтады.

Осы қорымда Шақпақ Ата мешітінен басқа Х-ХІХ ғасырлар аралығында іргесі қаланған сағанатам, құлпытас, сағана-қойтас сияқты көптеген діни ескерткіштер сақталған.

Фото: Ерболат Шадрахов

Ненец бақташысы Ньядма Худи Сібірдегі Ямал түбегінде орналасқан Бованенково газ кен орнында бұғыларды құбыр астынан өткізбек. Бұл құбырлар алғаш салынғанда жануарлар олардан үркетін. Ал қазір бойлары үйреніп қалды.

Ресей Арктикасындағы байырғы бұғышы – ненец халқы жылдағы ұзақ көші-қон кезінде екі заманауи қиындықпен бетпе-бет келеді. Ол – климат өзгерісі және алып газ кен орны.

Авторы: Глеб Райгородетский, фото: Евгения Арбугаева

Юрий Худи күркесінің ішінде отқа жылынып отыр. Сыртта бұдан бөлек үндістердің типи үйшіктеріне ұқсас жеті бірдей күрке бір шеңберге орналасқан. Сібірдің адырлы белестері Арктика мұхитының солтүстігіне қарай созылып жатыр. Бір үйір бұғы қиырдағы дөңнің басында жайылып жүр. Шілденің ортасы. Юрий бастаған бір топ бұғышы жыл сайынғы көші-қонның, яғни Ямал түбегінің солтүстігінен Арктика жағалауына дейінгі 600 шақырым жердің жартысына жуығын жүріп өтті.

Катя есімді зайыбы буы бұрқыраған шайын құйып жатқанда Юрий: «Теңіз жағасындағы жаздық жайылымдарымызға келгелі бері үш жыл өтті. Алайда бұғыларымыз ұзақ жолға тым әлсіз», – деді. 2013-2014 жылдардың қысында ауа райы күрт жылынып кетіп, Ямалдың оңтүстігіне жаңбыр алып келді. Артынан келген сары аяздың салдарынан жердің беті көктайғаққа айналып, қыстық жайылымдардың басым бөлігін мұз бас­ты. Қар астындағы шөпті жерді тарпып барып жеуге дағдыланған солтүстік бұғылары мұзды арши алмады. Сол жылдары он мыңдаған солтүстіктің бұғысы аштыққа ұрынды. Ал бүгінде, яғни 2016 жылдың жазында аман қалғандары біртіндеп аяқтанып келеді.

Ньядманың бес жасар немересі Павлик Худи анасы Эдаиннен жылдамырақ жүруді өтінуде. Ол жыл бойы әке-шешесінің жанында, 1200 шақырым жерді жүріп өтеді. Жетіге толғанда өзге ненец балалары сияқты ол да мемлекеттік мектеп-интернатқа барып, өмірін жырақта өткізеді.

Күркенің шыға берісіндегі кенеп мата желп етіп ашылып, мүйізін төмен қаратқан бір бұғы кіріп келді. Оттың алдында сәл кідірді де, денесін сілкіп-сілкіп алды. Сосын түк болмағандай сылқ етіп жата кетті де, күйіс қайыруын жалғастыра берді.

Юрий шайын сораптап отырып: «Мына жас бұғы енесінен ерте айырылып, оны күркенің ішінде өсірдік. Ол масаны жақтырмайды. Келесі жылы өзі де төлдеп қалар деп үміттенемін. Қазір бізде үш мыңға жуық бұғы қалды. Бұл әдеттегі табынымыздың жартысы ғана», – деді.

Ненецтер ғасырлар бойы көшпелі өмір салтын ұстанып келеді. Олар жыл сайын орта есеппен 1200 шақырымға дейін сапар шегеді. Бұл – дүниежүзіндегі ең ұзақ көші-қон. Юрийдің «Төртінші бригада» атты тобы Кеңес өкіметі тұсында құрылған. Кеңестік биліктің қарамағында болған ненецтер ондаған жыл бойы күштеп ұжымдастыру мен діни қуғын-сүргінді де бастан өткерді. Олар бұған дейін Ресей билігінің қысымына төтеп берген. Соған қарамастан, өздерінің тілдерін, дүниетанымдық көзқарастарын және дәстүрлі көшпелі мәдениетін сақтап қалды.

Ондаған жыл бойы ненец халқын зерттеген географ, Финляндиядағы Лапланд университетінің қызметкері Брюс Форбс: «Ненецтер – Арктикадағы ең төзімді байырғы топтардың бірі», – дейді.

Ал қазір олардың төзімділігі басқа жолдармен сыналуда. Климатологтардың айтуынша, Арктикада күн жылынуымен осыдан үш жыл бұрын табындарды қырғынға ұшыратқан «қыс­та жауған жауын» жиілей түседі. Юриймен сөйлескенімде, ол бұл аймақтың жаздыкүні бұрын-соңды болмаған аптап ыстықтан зардап шегіп отырғанын айтты. Термометр бағаны +34°C-ге дейін жетіпті. Жаңбыр жаумағалы бірнеше апта болды. Бұғыларға құрғақ тундрада жүк тиелген шаналарды сүйреу де қиындаған. Ямалдың оңтүстігінде жаз кезінде бір ұл және 2300-ден астам бұғы Сібір жарасынан опат болады. Ондаған адам түрлі ауруға шалдыққан. Бұл – тоң басқан мұздың еруінің салдары. Соның кесірінен 1940 жылдардағы індет кезінде көміліп қалған жануарлардың денелері сыртқа шығып, инфекция тарауда.

Дей тұрғанмен, климат өзгерісі ненецтер үшін басты қауіп емес. Басты қатер –өндіріс. Ресей үкіметінің көмірсутегінің жаңа көздерін табу туралы тапсырмасы Ямалды мекендейтін 255 мың бұғы мен 6000 көшпелі бұғышы үшін онсыз да тарлық ететін жайылымдарға қауіп төндіріп келеді. Кейбір табындардың табиғи миграциясы да қиындай түскен.

Ямалдағы ең ірі Бованенково газ кен орны «Төртінші бригада» жолының бойында орналасқан. Бұғы жайылымдарға жету үшін салынған жолдар мен тартылған құбырларды айналып өтуі тиіс.

Ненецтердің өмірі қатерге толы. Олардың тілінде «ямал» сөзі «дүниенің шеті» дегенді білдіреді. Бүгінде олардың кейбірі расында да осы дүниенің шетінде қалып қалуға шақ тұр десе де болады.

Ньядма жас бұғыны тырп еткізбей басып жатыр. Гоша есімді ұлы оның барқыт мүйізін кесіп алмақшы. Мүйіздің әр келісі бес долларға бағаланады. Оның ішіндегі тірі тіндер мен қан қытай медицинасында жоғары сұранысқа ие. Алайда мүйіз кесу науқаны жануарларға ауыр тиеді.

Шананың сол жақ бетіне жайғасқан Ньядма Худи тақтайды аяғымен нық басып, бұғыны «тиурмен» (бұғы мүйізінен жасалған тұтқасы бар жылтыратылған ұзын ағаш сырық) арқасынан салып кеп жіберді. Ақырын ғана: «Шүу», – деп төрт бірдей бұғыны ақтал бұталары мен құжынаған масаларды жарып өтуге мәжбүрледі. Ньядма – Юрийдің үлкен ағасы әрі бригаданың бұрынғы басшысы. Оның бірнеше шанадан құралған керуені көш бастап келеді. Өйткені «Төртінші бригада» Бованенково аймағының ой-шұқырын бес сау­сағындай біледі.

Шамамен бір сағаттан кейін Ньядма кенет тоқтай қалды. Қолбыраған бұғы терісінен тігілген қоңырау пішінді күртесінен шырылдаған ұялы телефонын шығарып: «Осында кідіре тұрайық. Бәрі бізді қуып жетсін», – деді. Өзге шаналар соңымыздан аяңдап келе жатты. Бұғылардың дүбірлеген тұяқтарының дыбысы телефон шырылы мен адамдардың саңқылдаған дауысына алмасты. Ұялы телефон – ненецтердің жеріне аяқ басқан мега-даму артықшылығының бірі: біз Бованенково ұялы телефон мұнарасының диапазон аймағындамыз.

«Аяғымды созып алайын», – деп шанадан түстім. Түн жарымындағы күн сәулесі алдымыздағы көлдер мен су жолдарын қызғылт сары түске көмкеріп тұр. Алыстан ұшқалы жатқан ұшақтай гүрілдеген дыбысқа назарым ауды. Дауыс біршама алыстағы газ кен орнынан шығып жатты.

Бақташылар әулеті – Пуикостар күркелерінің ішінде ақсаха сорпасын рақаттанып ішіп отыр. Жазда Ямал түбегіндегі көшпелі ненецтердің күні өзен-көлдерден ауланатын балыққа қарайды. Ал қыста көбіне бұғы етін жейді.

Ямалдың оңтүстігінен шығысына қарай қоры сарқылып бара жатқан кенорындарының орнын басатын жаңа ресурс, яғни табиғи газ – Ресейдің энергетикалық стратегиясының негізі. Ал Бованенково – Ямал түбегінің негізі. Оны Ресейдің табиғи газының ең көп бөлігін өндіретін және Еуропа Одағы импортының үштен бір бөлігінен астамын құрайтын «Газпром» үкіметтік компаниясы игеруде. Компанияның бас директоры Алексей Миллердің айтуынша, 2030 жылға дейін Ямалда жыл сайын 360 млрд текше метр газ өндіруге болады. Бұл дегеніміз – Ресей бойынша жоспарланған көлемнің үштен бір бөлігін құрайды. Бованенковоның өзінде 5 трлн текше метр газ қоры бар. Ресейдің газ торабына 1200 шақырымдық құбырмен жалғанған, өзінің дербес әуежайы және 572 шақырымдық теміржолымен жалғасқан Бованенково – «Газпром» компаниясының Арктикаға қанат жаюындағы негізгі алаңы.

Ғаламдық жылыну – күн тәртібіндегі осы амбициялы мәселені шешудегі басты кедергі. Алексей Осокин «Газпром» инженерлік орталығы директорының орынбасары болып істейді. Орталық Ямал түбегіндегі метереологиялық стансалар мен газ ұңғымаларынан алынған мәңгі тоң мен жиырма бес жыл бойғы ауа райына қатысты мәліметтерді жинап, талдаудан өткізді. «Бұл мәліметті ешкім жоққа шығара алмайды. Себебі климаттың өзгеріске ұшырағанын барлығы мойындайды», – дейді ол.

«Кейде мәңгі тоңның еруі қандай қиындыққа әкеп соқтыратынын білу мүмкін емес», – дейді Осокин. 2014 жылдың жазында Бованенковоның оңтүстік-шығысына қарай 30 шақырым қашықта орналасқан тундрада ені – 40 метр, тереңдігі 35 метрден асатын үлкен шұңқыр пайда болды. Сарапшылар бұған мұз боп қатқан жердің астындағы метанның қысымға шыдамай жарылуы себеп болғанын айтады. Олар газ кен орнында осы тектес жарылыс болған жағдайда айтарлықтай зардап әкелуі мүмкін деп алаңдайды. 2017 жылдың жазында түбекті тағы екі жарылыс дүр сілкіндірді. Оның бірі бұғышы күркесінің маңында болды.

Масалардан жақсы қорғанған бөлелер – Кристина мен Вера Худи Бованенководағы табиғи газ жұтатын «күміс айдаһардың» үстінде асыр салып жүр. Бақташылар жыл сайынғы көші-қон кезінде қаптаған құбыр желісінің тармақтарына тап болады.

«Төртінші бригаданың» уақыты шектеулі. «Газпром» компаниясымен арадағы келісім бойынша олар Бованенково арқылы ең қауырт жолды бір тәулікке жетпей жатып, кесіп өтуі тиіс. Арада екі күн өткенде ақыры, межелі жерге де келіп жеттік. Тасжолмен минут сайын алып жүк көліктері ағылып өтіп жатты. Бұл жерден өту – бұғылар үшін де, бұғышылар үшін де өте қауіпті.

«Жолдан өтудің ыңғайлы әрі қауіпсіз екеніне көз жеткізу үшін бірталай уақыт пен орасан күш жұмсалды», – дейді Ненец бұғышыларының құқығын қорғайтын үкіметтік емес ұйымның директоры Галина Матарас. Белгіленген уақытта көлік қозғалысы тоқтайды да жолдың бетіне аппақ геотекстиль төселеді. Ол шаналардың тасжолдың үстімен жүруін жеңілдетеді.

Көштің «ақ кілемнің» үстімен өтуін ұйымдастыру «Газпром» үшін оңтайлы.

Шыдамның да шегі бар

Ненец бұғышылары ғасырлар бойы Ямал түбегіндегі жайылымдарда көшіп-қонып жүреді. Қыста оңтүстікке қайта қоныс аударады. Климат өзгерісімен қатар Ресейдің Ямалда табиғи газ өндіру бағдарламасы ненецтерді шын сансыратып тұр.

Мұнда Салехардтан тікұшақ келді. Бұғылар керуені жолдан өте бастағанда «Газпром» мен баспасөз өкілдері оларды сартылдатып суретке түсіре бастады. Жұмысшылар ақ кілемнің екі жағына тізіліп тұра қалып, көшті де, көшпен бірге өздерін де селфилетті.

Жолдан өте салысымен, Ньядма: «Әп, бәрекелді! Тасжолдар мен құбырлардан құтылдық. Енді асығып-үсігіп, түн сайын күрке тігіп әуре болмаймыз. Қалған уақытымызды балық аулауға жұмсаймыз», – деді.

Сексендегі Нина Худи әжей күркеден шығып барады. Қыста бұғы терісімен қапталатын үндістердің типиіне ұқсас күрке бұрқасын мен аяздан қорғайды. Педава Пуико бұғының ысталған терісінен өрілген қайыс арқанды құлаштап ұруда.

Көктем. Өзен беті шаналардың жүруіне әлі де ыңғайлы. Табындар солтүстікке қарай ағылып барады. 2014 жылы мезгілсіз жауын кесірінен топырақ тарпу қиынға соғып, 61 мыңға жуық бұғы қырылды. Юрий Худидің бұл көрініске қарауға дәті шыдамай, теріс айналып кетті.

«Газпром» мұнда келген кезде бізге оңайға соқпады», – деп ол сөзін жалғастырды. Бұдан ертерек, 1980 жылдары құрылыс басталғаннан кейін Бованенковода теміржол, құбыр желілері, автожолдар, құм кеніштері және ғимараттар әр жерде пайда бола бастады. «Сонда біз өзімізді тұзаққа түскендей сезінетінбіз. Сөйтіп, өз атақонысымызда жерге жарымай қалғандай болдық. Елге табиғи газ қажет екенін түсінеміз. Негізгі құрылыс тоқтаған соң бұл тығырықтан шығудың амалын қарастыр­дық. Бұл мәселені реттей аламыз, – деп сәл кідірді де, – әрине, егер бұдан бөлек тағы жолдар салып, құбырлар тартып тастамаса…».

Арада бір сағат өткенде биік дөңнің үстіне келіп тоқтадық. Ньядма дүрбісімен айналаны шолып шығып, жол іздеді. Көш мүшелерінен сарыуайым сезілді. Аузы жабылмай келген Гоша және Илья есімді ұлдары үндемей қалды. Бәрі дүрбілерін қолына ұстап, бір бағытқа қарай бастады. Алыстан тундраның «тыртығы» іспетті жол көрінді.

Әпкелі-сіңлілі Вера мен София Худи бұғылар көшіп өтетін жолдарға алпауыттар алдын ала арнайы жайып қойған «ақ кілемінің» үстімен өтіп барады. Геотекстиль тасжолды бүлінуден қорғайды.

Кейінірек жолға қарама-қарсы беттен ұңғыманы компрессормен жалғайтын газ құбырын байқадық. Ол біздің жолымызды тағы да кесіп өтеді. Осыдан үш жыл бұрын, бригада соңғы рет жүріп өткенде мұнда жол да, құбыр да болмаған. «Ненецтерге құрылыс туралы хабарланған жоқ. Олар мұнда болмауы тиіс еді», – дейді Ньядма.

Жол мен құбыр арасында тоқтадық. Дәл осы жерде жүріп, бірер күн бұрын алыстан естілген гуілдің нақты қай жерден шықаннын түсіндім. Бірнеше жүз метр қашықтықта ыс басқан құбырдан газ алауының қызыл күрең жалыны лапылдап жатты. Бұл – құбыр желісіндегі артық қысымды реттеу қызметін атқаратын мұржа. Көк түтіннің арасында тундра, су және аспан қоңыр, жасыл және көкпеңбек сағымға айналғандай. Гуіл гүрілге айналып, өзге дыбыстарды тұншықтырып жіберді.

«Төртінші бригада» күркелерін жығып, жаңа жайылымға көшкелі жатыр. 18-дегі Наталия Пуико бұғыларды қамау үшін басқа әйелдермен бірге арқанды ұстап тұр. Ерлер шанаға жарамды бұғыларды таңдап жүр.

Осы жағынан алып қарасақ, «Газпромның» аймақтық билік өкілдерінің, ҮЕҰ қызметкерлерінің: «Ненец бұғышылары мұнай және газ өнеркәсібімен іргелес өмір сүре алады», – деп жиі айтатын сөздері жалған екеніне көзім жетті. Алдағы екі жылда Бованенковода жолдар мен құбыр желісін қамтитын газ өңдеу зауытын салу жоспарлануда. Ямалдың батысындағы Бованенково мен Пайютадағы желілерді шығыс жағалаудағы мұнай және газ құбырларымен байланыстыратын екі теміржол торабы салынып жатыр. Аталған теміржол желілері ненец табындары аумақтарының басым бөлігін кесіп өтеді. «Төртінші бригаданы» одан бетер алаңдататын тағы бір мәселе – 2020 жылдардың басына қарай Кара теңізі жағалауында «Крузенштернское» атты жаңа кен орнын ашу жоспарлануда. Ал ол шүйгінді жайылымдарға қауіп төндіреді.

Бұғының еті микроэлементтер, минералдар мен дәрумендерге бай. Сондай-ақ ол ненецтердің негізгі азығы саналады. Олар жануарды бауыздаған соң етін шикідей, жылы күйінде жегенді ұнатады. Алайда 2016 жылы оңтүстік Ямалға күйдіргі тарағанда бұл дереу тоқтатылды.

Осы жайтты ойлап тұрғанда, гүрілдеген газ жалыны кенет сөніп қалды. Құбыр айналасындағы түтін сейіле бастады. Табиғатта қызылды-жасылды күйге еніп, бұрынғы қалпына келді. Айналамда ненец бұғышыларының бүгінгі буыны шаналарға, иттерге және бір-біріне арқан лақтырып, қабілеттерін жетілдіріп жатыр. Ал қыз балалар қолдан жасалған қуыршақтарын «тамақтандырып» отыр. Тыныш кезде таныс дыбыстар қайта естіледі: бұғышылардың қоңыр дауыстары, балалар мен иттердің шуылы, бұғы тұяқтарының сыртылы. Дәл осы сәтте дүниенің қиыр шетіндегі тіршілік бұрынғы кейпіне оралғандай болады.

Басына қағаздан жасалған тәж киген, үстіне перде жамылған Кристин Худи Кара теңізі маңындағы ненец күркелерінің жанында «тундра ханшайымының» кейпіне еніп тұр. Сегіз жасар қыз жазды жақсы көретінін айтады. Өйткені тікұшақ оны және өзге де балаларды мектептен көшіп-қонып жүрген отбасыларына әкеп тастайды. Күзде тікұшақ қайта келгенде кейбір балалар тундрада жасырынып қалады.

«NatGeo» қоғамының назарын аударған алғашқы жаңалықтар таспаға түспеді. Джейн Гудолл фотоға түскенді ұнатпады, алайда еңбегіне қолдау табудың жолы осы болғандықтан, көнуге мәжбүр болды.

Ол шимпанзелер туралы тың зерттеулермен аты шыққан жас ғалым еді. Жуырда табылған суреттер оның еңбек жолы мен жеке өмірінен құпия сыр шертеді.

Кадр мен қадір Мына кадрлар 2015 жылы қоймадан табылған пленкалар қорабынан шықты. Ол 1960 жж. басында «Гомбе Стрим» қорығында түсірілген. Қазір бұл аумақта Танзания мемлекеті орналасқан. Авторы – кинематограф Хуго ван Лавик.

«National Geographic» қоғамы фотограф Хугоны шимпанзелердің өмірін бақылап, «көрермендер көзайымы» Джейннің шимпанзелермен ойнап жатқан, тіпті шашын жуған кездегі сәттерін фото және видео түсіру үшін жіберді.

Нысанада – фотограф Джейннің өкінішіне қарай, Хуго перфекционист болып шықты. Мына кадрда ол Гомбеде ағаш бұтағында салбырап, рақаттана шылым шегіп тұр. Ол жарық пен фотоэкспозиция дұрыс болмаса, шимпанзе қандай қызық жасаса да, түсірмейтін еді. Жаңалыққа жаны құмар Хуго тамақтану аймағына құм төсеп тастады. Өйткені бұл шимпанзелердің бетіне жарық түсіретін. Ақыр аяғыда Джейн супер 8 мм камера алып тынды, осылайша, ол шимпанзелерді жарыққа қарамай-ақ, кез келген сәтте түсіре алатын еді.

National Geographic деректі фильмдері

Режиссері – Бретт Морген, әуенін жазған – Филип Гласс. «ДЖЕЙН» деректі фильмінде бұрын көрсетілмеген, Гудолл ханымның өмірі жайлы кадрлар қолданылды.

Автор: Тони Гербер, фото: Хуго Ван Лавик

«Менің жазғандарымды оқыған боларсыздар,

– деді 2015 жылы Джейн Гудолл тыңдармандарына лекция оқып тұрып, – дегенмен өз аузымнан айтқанның жөні бір басқа». Оның айтқандары бұрын көп мәрте жазылған, көрсетілген не басқа жолдармен әлемге таралған. Жас ағылшын келіншек Африкада шимпанзелерді зерттеп, приматтар туралы ғылымда төңкеріс жасайды. Оның жануарларға деген ықыласы ерекше еді. Зерттеу саласында ресми білім-тәжірибесі жоқ болса да, ерлер үстемдік ететін ғылым мен БАҚ саласында өзінің дара жолын салып, үлкен жаңалықтар ашып, табиғат қорғауда әлемге танымал тұлғаға қалай айналды? Әңгімеміз де сол туралы болмақ.

Джейннің атын шығарған – «Гудолл ханым мен жабайы шимпанзелер» фильмі. 1965 жылы көрермендерге жол тартқан фильмді «National Geographic» түсірген. Енді оны лаптоптан оның өзіне көрсетіп отырмын. Биыл 83-ке шыққан приматолог өзінің «28 жасына» үңіле қарап отыр.

Экранда жас Джейн қазір Танзанияда орналасқан Гомбе Стрим қорығында жаяу кетіп барады. Далалық зерттеу жүргізіп жүргенге ұқсайды. Өзінің айтуынша, ол фотограф Хуго ван Лавиктің суретке түсіруі үшін Гомбадағы алғашқы алты айда басынан кешкендерді қайталап көрсетіп жүрген. Сол бір уақыт жалғыз­дық пен жаңалықтың естен кетпес кезеңі болатын. Ол кезде фотоаппараттар мен бейнекамералар зерттеуге келмеген-тұғын.

Реалити тв

Үйленгеннен кейін Джейн мен Хуго көрермендер назарына ілікті. Ғашықтардың бірлескен жұмысын көрсету үшін тағы бір камера алу керек болды. Олар реалити ТВ-дағы ең алғашқы жұп болулары да әбден мүмкін.

«National Geographic» басшылары Хугоға қандай суреттер түсірілуі керектігі туралы нақты тапсырма бергенін еске алады: «Олар қолымызға тізім ұстатты: Джейннің қайықта отырғаны, Джейннің дүрбімен қарап тұрғаны, Джейннің картаға үңілуі». «Гудолл ханым мен жабайы шимпанзелер» фильмі 1965 жылы 22 желтоқсанда CBS арнасынан көрсетілген кезде Солтүстік Америкада оны шамамен 25 миллион көрермен қарады. Бұл бұрын-соңды болмаған үлкен аудитория еді.

Осындай кең аудиторияға шығуы Джейнді халықаралық аренада танымал етіп, приматология саласындағы бас айналдырар мансабына жол ашты. «National Geographic» Джейн тұлғасынан телесымбатты зерттеуші мен көгілдір экранға лайық баяндаушы образын көрді: әйелдердің ғылымға баруына батылдық жетіспеген уақытта бұл өте маңызды еді.

Эскиз: автор келісімімен Джейн Гудолл институты

Қойын дәптер һәм жазбалар

Гомбеде Джейн қойын дәптеріне көрген-білгендерін жазып-сызып жүрді. Бастапқыда ол шам жарығында отырып жазатын. Өзі Дэвид Грейбирд деп атаған шимпанзе оның лагеріне келген алғашқы «қонақ» еді. Уақыт өте келе Дэвид банан не киім іздеген үйірлес­терін де ертіп әкеле бастады. Мына жерде ол зат сақтайтын қобдишаның ішін ақтарып отыр.

Кейін Джейн Кэмбридж университетінен ғылым кандидаты атағын алды, ондаған кітап жазып, жаңа буын ғалымдарға тәлім берді. Ол дамушы елдерде табиғат қорғау бастамаларына мұрындық болып, шимпанзелер үшін бірнеше қорық ашты. Бүгін Джейн Гудолл атындағы институттың Roots & Shoots бағдарламасы шамамен жүз елде жүзеге асырылады. Бағдарлама аясында жастар табиғат қорғау саласының көшбасшылары болуға талпыныс жасайды. Ал Джейн әлі де жылына 300 күн сапар шегіп, әр елдің үкімет өкілдерімен кездеседі, мектептерге барады, лекция оқиды.

Джейн 40-тан астам фильмнің тақырыбына айналды және олар көгілдір экраннан сансыз мәрте көрсетілді. Қазір ол «National Geographic» арнасындағы өз өмірі мен еңбегі туралы жаңа деректі фильмге дайындалып жатыр. Екі сағаттық «ДЖЕЙН» фильмінде шимпанзелерге деген ықыласымен аты шыққан тұлға туралы бұрын көрсетілмеген дүние көрермен назарына ұсынылмақ.

Хуго алғаш Гомбеге 1962 жылы Джейн ашқан жаңалықтар туралы түсіруге барған соң мыңдаған сурет, 65 сағаттан астам фильм­нің бейнекөріністері таспаға түсірілді. Жұмыстың бір бөлігі 1965 жылы шығарылған фильмде пайдаланылып, «National Geographic» журналында жарық көрді. Артық кадрлар пленка қораптарына салынып, артынан ұмыт болды. Ол 2015 жылы Пенсильвания штатындағы жерасты қоймаларының бірінен табылды. Осы құнды таспалардан өте ерекше дүние шығары сөзсіз еді: олар Джейн­ді жаңа қырынан көрсетеді. Оның көзінен теледидар алдындағы көрерменге деген зор махаббатты ­аңғаруға болады.

Сайып келгенде, осы құнды материалдар қиын шақтағы Джейннің нәзік қырларын ашады: Африканы тек «Тарзан» фильмі мен дәрігер Дулитл кітаптарынан ғана білетін жас әйелдің қиялға шомуы, жас ғалымның ашқан жаңалықтары адамдардың ең жақын «туыстары» туралы ежелгі түсінікті төңкерген кезі.

Гомбеде жүргенде Джейн түрлі табиғи қауіп-қатерді бастан өткереді: безгек ауруы, паразиттер, жыландар, дауылды ауа райы. Кең әлемді тануда бұл қиындықтар көреген «стратегия» мен жұмсақ «дипломатияны» жиі талап етті.

Осының бәрінің арасында жүрген Джейн­нің философиясы да дәл сондай болды: жұмысын жалғастыруға септігін тигізер болса, ол дөрекілікке шыдады, қойылған талаптарды артығымен орындап, ақымақтармен сөз таластыр­мады және басқа да қиындықтарға төзе білді.

Англияда туған ол (толық аты-жөні Валери Джейн Моррис-Гудолл) бала кезінен аңдарды жақсы көріп, Африкада олармен жұмыс жүргізуді қалады. Отбасының Джейнді колледжде оқытатын мүмкіндігі болмады, сондықтан хатшылық мектебінде оқыды. Ол Оксфордта жұмыс істеп, кейіннен Лондондағы деректі фильмдер түсіретін кинокомпанияда еңбек етті. 1956 жылдың жазында ол үйіне оралып, Кенияға мұхит асып баруға қаражат жинау үшін даяшы болып та істеді.

Найробиде жүргенде ол қаймықпай палеоантрополог Луис С.Б.Ликимен кездесуге өтініш білдірді. Ликидің ірі маймылдарға деген қызығушылығы адамның қалай пайда болғанын зерттеп жүрген кезінде басталды. Лики Джейнді хатшылық қызметке алып, оның бойынан ғалымға тән қасиетті байқайды. Ол Джейннің Танзанияда шимпанзелерді зерттеуіне қажетті қаражат жинады.

Кездескеніне аз ғана уақыт өткенде, ол өзінің Джейнге ғашық болып қалғанын біледі.Джейн өзінен 30 жас үлкен және отбасы бар Ликидің бұл қылығынан шошығанын жазады.

Арада жылдар өткен кезде Ликидің отбасы туралы кітап авторы Вирджиния Мореллмен болған бір сұхбатта Джейн былай дейді: «Мен ол кісінің бетінен қақсам шимпанзелер туралы оқуыма кедергі келтіреді деп қатты қорықтым». Бірақ Лики ешқашан қолдауын тоқтатпады. 1960 жылдың жазына таман Джейн Танганика көлінің жағалауындағы «Гомбе Стрим» қорығына лагерін орналастырды. Оның алты ай далада зерттеу жүргізуіне жетерлік қаражаты болды.

Джейн басынан-ақ зерттеу жұмыстарында өзінің түйсігіне сүйенді. Тәжірибеде жануарларды зерттеу кезінде оларға нөмір берілетінін білмеген Джейн өз бақылауында шимпанзелерге Фифи, Фло, МакГрегор мыр­за, Дэвид Грейбирд деп ат қойып алды. Ол шимпанзелер туралы: «Түрлі мінезі мен өзіндік тұлғалары бар тіршілік иелері», – деп жазды.

Жануарлардың орнын анықтамаққа дүрбі салып, көп уақытын ұйқысыз өткізді. Қойын дәптерін толтыра жүріп, маймылдардың өзіне бой үйретуі үшін ақырындап жақындаумен болды.

Зерттеулері аяқталуға жақындаған кезде Джейн үш жаңалық ашты, бұл қалыптасқан ғылыми көзқарастың астан-кестеңін шығарған нәрсе еді.

Бірінші жаңалығы – бір шимпанзенің кішкентай бір жануардың өлексесін мүжіп отыр­ғанын көргені. Бұл «маймылдар ет жемейді» деген басым сенімге кереғар еді. Осы шимпанзенің ешкі сияқты ерекше сұр сақалы үшін Джейн оны Дэвид Грейбирд, яғни Дэвид–Сұрсақал деп атады.

Джейн сұрсақалды тағы екі апта аңдыды. Бұл жолы оның көзіне іліккені, шынымен, ерекше еді. Дэвид–Сұрсақал бір тал шөпті жұлып алып, аққұмырсқалар ұясына салды. Шөпті қайта шығарғанда оған жыбырлаған құмырсқалар жабысып тұрды. Ол шөпті жұта салды. Тағы бір жолы Джейн оның аққұмырсқа аулау үшін бір бұтақты жапырақтарынан сылып отырғанын көреді. Осылайша, маймыл құралды пайдалану және жасауды көрсетті. Бұрын бұл екі қабілет тек адам баласында бар делінетін.

Джейн бұл жаңалықты Луис Ликиге телеграммамен жіберген кезде оның жауабы келесідей болды:

«ЕНДІ БІЗ ҚҰРАЛ МЕН АДАМ ҰҒЫМЫН ҚАЙТА АНЫҚТАУЫМЫЗ КЕРЕК НЕМЕСЕ ШИМПАНЗЕЛЕРДІ АДАМ ДЕП ҚАБЫЛДАУЫМЫЗ КЕРЕК».

Осы жаңалықты ашқаннан кейін «National Geographic» қоғамы Джейнге Гомбедегі жұмысын жалғастыруы үшін грант бөледі.

Джейн зерттеулерінің нәтижелерін жазып, жариялай бастауымен ол ғылыми ортаның скептикалық сынына ұшырайды. Қалай дегенмен оның ғылыми білімі жоқ-тұғын.

1962 жылдың көктемінде Джейн Лондон зоологиялық қоғамының приматтар тақырыбындағы симпозиумында тұсаукесер жасап, қатысушылардың көбіне жақсы әсер қалдырады. Олардың арасында зоолог және жазушы Десмонд Моррис те болды. Джейнге күліп қарағандар да кездесті. Associated Press агенттігінің мақаласы былай деп басталды: «Бүгін еркектерге қарағанда маймылдарға көп уақытын бөлетін сары шашты қыпша бел келіншек джунглиде маймылдардың әдеттерін зерттеуге қалай 15 ай уақытын жұмсағанын әңгімеледі».

Джейн ашқан жаңалықты растайтын фотодеректер болғанда талас тумас еді, алайда Джейн «National Geographic» қоғамының фотограф жіберу туралы ұсынысын кері қайтарды. Ол мұны өзге біреу оның маймылдармен құрып жатқан қарым-қатынасына кедергі келтіреді деп түсіндірді.

«National Geographic» Африкаға камера мен бірнеше орам пленкасы бар аппаратты қалай пайдалану керектігі жөніндегі нұсқаумен бірге салып жібереді. Джейн қажырлы еңбек көрсетеді. Бірақ ол жіберген фотолар журнал редакторының стандарттарына сай келмей шығады. Редакторлар қайтадан Джейнге фотограф жіберу туралы өтініш жасайды. Тағы бас тартқан Джейн фото түсіру тәжірибесі бар сіңлісін сөз етеді. Олардың түрлері де, дауыстары да өзара ұқсас, сондықтан Джейн сіңлісінің бірге жүргені шимпанзелерді үркітпейтінін айтады.

«Шимпанзе – тойған жерінде»

Джейн жаңа қоректендіру алаңқайының орнында отыр. Мұны Хуго екеуі салған. Алғашқыда олар қоректендіру алаңқайын лагерь қасына қойған. Шимпанзелердің банан сұрап келгіштеуі көбейген соң олар алаңқайды ұзаққа апарды.

Сурет сыны

Джейн «сәби» Флинтке ересек шимпанзенің фотосын көрсетіп тұр. Хуго фотопленканы әрмен қарай өңдеуге Уашингтонға жіберетін. Фото бойынша пікір алғанша арада апталап уақыт өтетін.

Айналып келгенде, сіңлісінің суреттеріне де журнал редакторларының көңілдері толмайды.

«National Geographic» журналы Джейннен өз еңбегі туралы мақала жазуын сұрайды, бірақ редактор: «Жануарлардың «әдемі» суреттерінсіз ол табысты бола алмайды», – деп ескертеді. Джейн өзінің еңбегі журнал бетінде жарық көрмейінше, «National Geographic» оның зерттеулерін қаржыландыруы сұрақ астында қалатынын түсінді.

Лики Джейнге Кэмбридж университетінің Ph.D. бағдарламасына түсуіне көмектеседі. Ол мұнда бұрын-соңды жоғары білімсіз қабылданған ат төбеліндей адамның бірі болды. Сондай-ақ Лики Джейннің Гомбедегі еңбегін қағазға түсіріп, диссертация жазып жатқанын айтып, «National Geographic» журналынан Джейнге қолдау көрсетулерін өтінді.

Журнал: «Бұл ханымға… Жоғары білімі болмағандықтан грант бөлінбейді», – деп бұл өтінішті қабылдамаған соң ашуға булыққан Лики Джейннің жетістіктерін тізбелей жазып, қызметтік хат жібереді. «National Geographic» басшылары өтінішті қанағаттандырып, Джейнге грант бөледі. Шарт бойынша бұл жолы Гомбеге кәсіби фотограф жіберіледі деп келісілді. Ликидің кеңесімен «National Geographic» бұл жұмысқа Хуго ван Лавикті жалдайды.

2015 жылы Джейнмен сұхбаттасқанымда ол: «Луис Хугоны жіберу арқылы екеумізді қосқысы келгені анық. Бұл күмән тудырмайды және кейін ол мұны мойындады», – деді. Джейн Ликидің өзіне деген шексіз махаббаты, қалай дегенмен, риясыз болғанына сенеді.

Хуго Гомбеге 1962 жылдың тамыз айында жетеді. Олар бір-біріне лайық еді: екеуі де табиғат дегенде ішер астарын жерге қояды және жұмыстарын беріле орындайды. Досына жазған хатында Джейн былай дейді: «Біз өте бақытты отбасымыз. Хуго өте сүйкімді және біздің арақатынасымыз өте жақсы».

Джейн мен Хуго шимпанзелердің мінез-құлықтарын құжаттай жүріп, Джейнді кадрға кіргізуді артық деп санайды. Бірақ «National Geographic» басшылары камераның да түсірілуін сұрайды.

Флинт Джейн келгеннен кейін туған алғашқы «сәби» болатын. Джейн осылай шимпанзелердің өсуін бақылау мүмкіндігіне ие болды. Шимпанзелердің де оған бойлары үйреніп кетті.

Суреттер бойынша редактор көмекшісі Роберт Гилка 1962 жылдың күзінде Хугоға жазған хатында: «Оның лагерьде тамақ пісіріп, түннің бір уағында шам жарығымен көргендерін жазып отырғанын, суға түскенін, шашын жуып жатқан сәттерін түсіруді ұмытып кетпейсің деп ойлаймын», – деген болатын. Гилка: «Әсіресе, Джейннің су ағынында шашын жуып жатқан суреті жақсы болар еді», – деп баса айтты.

Лондон. Лаптопта фильм әлі жүріп жатыр. Біз шаш жуу сахнасына келдік. Қазірдің өзінде Джейн бұл көріністі суқаны сүймейді екен.

– Мұны түсіріп алғандарына ашуландым, – дейді ол.

– Неге?

– Адамдар менің шашымды жуып жатқаным не үшін көруі тиіс, түсінбеймін. Мұның несі қызық, соны түсіне алмадым.

«National Geographic» редакторлары Хугоның жұмысына риза болды. 1963 жылдың тамыз айында оның фотолары мен Джейннің мақаласы «Жабайы шимпанзелер арасындағы өмір: жас батыл британдық ғалым Танганикада үлкен маймылдар арасында өмір сүруде және олардың бұрын белгісіз болып келген мінез-құлықтарын зерттеп жүр» деген тақырыппен журнал бетінде жарық көреді.

Журналдың бұл саны естен тандырар табысқа ие болады. Алғашқы бетіндегі қысқа мәтін Джейн жөнінде шығарылған екі жақты қоғамдық пікірді қамтыды. Бір параграфта оны «заманауи зоолог ғалым» десе, екіншісі – «қас сұлу ағылшын қызы» деп сипатталды.

Джейн мен Хуго Гомбедегі зерттеу базасын кеңейте отырып, жаңа фильмдерге арқау болар тың идеялар ойлап тапты. Алайда «National Geographic» телевизия және лекциялар цикліне арналған фильмдерінде Джейнді басты назарда ұстағанды жөн деп тапты.

Ұдайы камера алдында болу талабы Джейнге жақпаса да, ол мәселені ымыралы жолмен шешіп отырды. Ол жобаны қаржыландыратын «National Geographic» комитетін басқаратын Мельвин Пейнге жазған хатында былай дейді: «Мен, әрине, сюжеттің Джейн Гудолл төңірегінде құрылуы керектігін түсінемін және біз Джоанмен қолдан келгенше бірге жұмыс атқардық».

Бірақ Хесс фильм түсірілімін қадағалау үшін Гомбеге келгенде Джейн қатты ашуланды. Ол анасына жазған хатында былай дейді: «Біз қазірдің өзінде түрі сұмдық бүйілер мен қырықаяқтарды жинап, жатын жерінің айналасына үйіп тастадық. Ол тезірек кетсе екен дейміз».

1963 жылдың соңында Джейн достарына Хуго екеуі бір-бірін сүйетіндері жөніндегі сырын ашты. Рождество мейрамы кезінде Англияның оңтүстік жағалауындағы Борнмут қаласында жүргенінде ол телеграмма алады: «МАҒАН ТҰРМЫСҚА ШЫҒАСЫҢ БА. ХУГО». Ол: «ИӘ», – деп жауап берді. Олар той күнін 28 наурыз деп белгіледі. Одан бір ай бұрын Джейн үшін тағы бір маңызды тарихи күн болған еді. Бұл – оның АҚШ-тағы алғашқы ірі қоғамдық лекциясы.

Джейн 3700 орындық DAR конституция залындағы сахнада лекция оқуға аздап қобалжыды. Бірақ «National Geographic» лекция комитетінің мүшелері одан да зор қобалжулы көрінді. 28 ақпандағы шара уақыты жақындаған кезде комитет одан сөзінің мәтінін жолдауын сұрады. Джейн еш нәрсе жазбаған болатын.

Лекцияның жақсы өтуін қамтамасыз етуге тырысқан Джоан Хесс пен оның тобы репетиция жасау үшін Джейннен редакцияға келуін сұраған. 2015 жылы Гомбеден онымен сұхбаттасқанымда ол сол сахнаны былай есіне алды: «Олар менің лекция оқуым қандай болатынын өз құлақтарымен естігілері келді. Мен үшін әлдебір нәрсені алдын ала қайталап оқу өте қиын. Ол – аудиторияда болатын нәрсе. Сірә, олар бір-біріне: «Бұл шараны болдырмасақ па? Абыройымыз айрандай төгілетін сияқты ғой. Шынымен, «National Geographic» қоғамын мына жас қатынмен байланыстыра аламыз ба? Ол өзінің не айтатынын білмейтін сияқты ғой», – деп қам жеген шығар. Бірақ менің монтаждау бөлмесінде үш адамға лекция оқуға ниетім жоқ еді».

Қырағы Хуго

Хуго Джейн салған суреттерді де таспаға түсірді. Уашингтондағы «National Geographic» кеңсесінде жүздесу кезінде оның қолына фотоаппарат беріліп, қаланы аралап, сынақ ретінде бірнеше сурет түсіріп қайтуы сұралды. Хуго Ұлттық хайуанаттар бағына бет алады. Редакторларға, әсіресе, ол түсірген бірқазан суреті ұнап, олар оны Гомбедегі жобаға жұмысқа тартады.

Конституция залында сөйлеген сөзінде және фильм тұсаукесерінде Джейн өзінің ғылыми ашылымдары туралы баяндады. Өз еңбегін «менің ең асқақ армандарымнан асқан армандар» деп атады. Ол Гомбенің тамаша тыныш табиғатын тыңдармандардың көз алдына елестетті. Шимпанзелерді олардың мінез-құлықтары мен олардың әрқайсысына берген есімдерін атай отырып сипаттады. Ол Фифиді «жылдам әрі жыбырлақ», Фифидің ағасы Фиганды өзін «шамалы ересек сезінетін жасөспірім» деп суреттеді.

Шимпанзелерді қорғау, атудан немесе циркке сатудан аман алып қалу қажеттілігі туралы сөз қозғай отырып, Джейн «Дэвид-Сұрсақал» туралы да айтты: осы бір сенгіш шимпанзе оның ең маңызды жаңалықтарының кілті болды.

«Дэвид Грейбирд … Адамға толықтай сенеді, – деді ол аудиторияға қарап, – осы хикметті, адамға қатты ұқсас жаратылыстың өз табиғи орталарында тыныш өмір сүрулерін қамтамасыз ету – әрине, біздің қолымызда».

Оның тұсаукесері зор ықыласпен тыңдалды әрі бұл оның қоғам қайраткері ретінде көріне бастауындағы маңызды белес еді. Ол «National Geographic» қоғамының телевизиялық бағдарламалар бөлімі басшысының назарына ілікті. Гомбеде түсірілген материалдардың көп бөлігі аталған бөлімнің прайм-таймдағы бағдарламаларының біріне түсті: Гудолл ханым мен жабайы шимпанзелер. Бағдарлама мәтінін Голливуд жұлдызы Орсон Уэллс оқыды.

Хуго мен Джейн дайын болған фильм­ді алғаш қараған кезде көптеген қатесіне шағымданады. Олар Уэллс оқыған мәтін ғылыми емес деп тауып, Джейннің табанды түрде талап етуімен сценарий қайта жазылды.

Жабайы өмір

«Менің шимпанзе достарым» атты кітабында Джейн Гомбедегі алғашқы күнін былай еске алады: «Мен өзімді не азап күтіп тұрғанын жақсы білдім. Алайда сол күн мен үшін өмірімдегі ең бақытты күн еді».

Новатор

Джейн зерттеуінің баламасы болмады. Мына жерде ол бала Фифиге ойыншық шимпанзе көрсетіп отыр. Джейн шимпанзелерге Хугоның қырынатын айнасынан бастап «National Geographic» көшірмелеріне дейін олар ешқашан көре алмайтын нәрселерді көрсететін.

Бүгінде фильмді лаптоптан қарай отырып, Джейн кемшіліктерді санамалайды. «Мына қабыланды Хуго түсірмеген, ол қордағы материалдан қосылған. Ал мына көрініс Гомбеде емес, ол – Серенгетидегі әлдебір жер». Ал Уэллстің «екі ай сенделістен кейін» дейтін тұсында Джейн оның сөзін кесіп: «Мені екі ай бойы шимпанзелерді көрмедім» дегендері шындыққа жанаспайды. Бұл – барып тұрған қып-қызыл өтірік».

Кемшіліктер тек Джейн мен Хугоға ғана маңызды болғанға ұқсайды. Бірақ фильм коммерциялық тұрғыда табысты болды. Екеуі тағы бір фильм-жобаны жүзеге асыру жөнінде және шығармашылық жағынан бақылауымыз көбірек болады деп үміттенгендерімен, «National Geographic» басшыларының ойлағандары басқа еді. Олардың жобалары Хугоға қарағанда Джейн және Гомбемен көбірек байланысты болды.

Гомбеде түсірілген фильмнен кейінгі жылдарда Джейн мен Хугоның карьерасы екі бөлек жолмен кетті. 1967 жылы олардың ұлы Хуго Эрик Луис ван Лавик дүниеге келді. Ол «Граб» деген лақап атымен танымал. Джейннің қызметі Гомбеде болғандықтан және Хугоның 600 шақырымнан астам қашықтықтағы Серенгетиде фильм түсіруге деген құштарлығы екеуін алыстатты. 1974 жылы олар ажырасып кетті. 1975 жылы Джейн Танзания үкіметінің қызметкері Дерек Брайсонға тұрмысқа шықты.

Граб сегіз жасқа келгенде әжесінің жанында тұрып, Борнмутта мектепке барып жүрді. Дерек пен Джейннің отбасылық өмірі небәрі бес жылға созылды: Дерек 1980 жылы қатерлі ісіктен көз жұмды. Қырық жылға созылған карьерасынан кейін Хуго 2002 жылы эмфиземадан қайтыс болды.

Кадрда Джейн – 28 жаста, ол төбе басында отыр. Түн жамылған сиқырлы уақыт. Хуго кадрды керемет түсірген. Экранда Джейн жамылғысын иығына тартып отыр. Қаңылтыр кесесін аузына апарып, жұтымдайды. «Мына кесе бос, сізге шындығын айтайын, ішінде дым да жоқ», – дейді ол.

Ерекше «ақ маймыл»

Маймылдар да адамдарға таңданады. Флоның қызы Фифи Джейннің көйлегін ұстап, тартып қызықтап қарап отыр.

Тони Гербер – марапатталған фильмнің продюсері әрі Нью Йоркте орналасқан продюсерлік компанияның иегері. Ол National Geographic-ке ондаған деректі фильмнің сценарийлерін жазды.

Дискус цихлид тұқымдасына жатқызылады. Табиғатта тек Амазонканың өзендері мен көлдерінде тіршілік еткенімен, қазіргі таңда аквариумдарда жүзіп жүр.  Дене тұрқы диск тәрізді дөңгелекше болып келетін дискус балығы жолақты және жолақсыз болып бөлінсе, ұзындығы 20 сантиметрге дейін, ал олардың түсі әр түрлі бола береді.

Швед ғалымдары дискусты хеккел, теңжолақты және жасыл-қызылтеңбіл дискус деп үш түрге бөліп қарастыруды ұсынады.

Аквариумдағы ең әдемі балықты ұстаудың машақаты да аз емес. Себебі оны асырайтын ыдыстың көлемі әр балыққа 40 литр судан келуі және судың 15-20 пайызы күнделікті ауыстырып отыру керек. Аквариумдағы балық саны 7-8-ден аспауы және судың температурасы бір қалыпта шамамен +28-30 градус аралығында болғаны абзал. Әйтпеген жағдайда, балықтарыңыздың ауруға шалдығу ықтималдығы жоғарылайды.

Фото: Ерболат Шадрахов

Заңғар көктен көз салу үшін әлемнің ең биік ғимараты 828 метрлік «Бурдж-Халифке» туристер көп келеді. Опера үйі – жаңа, бір қабатты ғимарат.

Он жыл бұрын әмірлік астанасы әлемдегі экологиясы нашар қалалардың бірі болатын. 2050 жылға қарай ол жасыл қала деңгейіне шықпақ. Мүмкін бе?

Дубайға қалай «мақтанса» да жарасады. «Жасыл ғаламшар» кешеніне келушілер 25 метрлік жасанды ағашты айналып жүр. Бұл – 3 мың тропикалық өсімдік пен жануарлар әлеміне пана бола алатындай кешен. Ол «әлемнің ең биік ағашы» деп айтылады. Бұл биокешен қалада саны артып келе жатқан «жасыл ғимараттардың» бірі саналады. Қуат көзінің тиімділігі бойынша жоғары стандарттарға сай.

Автор: Роберт Кунзиг, фото: Лука Локателли

Дубайдың «батылдығына» көз жеткізу үшін алдымен шаңғы тебіңіз. Батыл демей қайтерсің, өткен отыз жылда арабтардың шөл даласында бетоннан, әйнек пен темірден заңғар да зәулім сарайлар қаз-қатар бой көтерді. Әуеден көз тастасаңыз, «Әмірліктер Моллы» сау­да кешенінің көлбеу шатыры жерге қадалған, күмістен жасалған ғарыш кемесіндей көрінеді. Ski Dubai шаңғы демалыс саябағының әйнек есігінен ішке кірмес бұрын сауда кешені ішінде әлемдік брэндтердің өнімін тамашалай аласыз.

Мен сатып алған футболкада «Мен +50 градустан -8 градусқа ауыстым», – деп жазылған. Ылдида салқындық тым қатты сезілмегенімен, сыртта жазды күндері ауа температурасы +50 градусқа дейін жетеді. Теңіз жақын болғандықтан болар, ылғалды ауа тымырсық келеді. Жаңбыр сирек жауады. Ондағы жауын-шашын мөлшері жылына 100 мм-ден де төмен. Дубай ішімен ағып өтетін өзен де жоқ. Бұл өңірде егістікке жарамды топырақ та жоқ.

Ендеше, мұнда адам не себепті қоныстануға әуес? Дубай ғасырлар бойы жұпыны балықшылар ғана тұратын шағын сауда айлағы болып келді. Кейіннен мұнай өндірісі мен жылжымайтын мүлік нарығындағы сілкініс қаланы сәулет өнерінің небір ғажап туындылары, әлем бо­йынша ең үлкен (үштікке кіреді) әуежайы бар алып шаһарға айналдырды.

Тұрақтылық? Дубай? Экономикалық дүмпу жылдарында қала молшылықтың үлгісіне айналып, нәтижесінде, арзан энергия экологиялық бейқамдықты тудыратынын көрсетті. Дубайдағы алып ғимараттардың ауа салқындату жүйесіне әлдеқайда көп жанармай жұмсалады. Осы ғимараттар ішіндегі шүмектерден су толассыз ағып тұру үшін күн сайын жүздеген олимпиадалық бассейн­ге тең мөлшерде су теңізден алынып, ысытылады. Сәні мен салтанаты келіскен қонақүйлердің алдында жағажайлар мен жасанды аралдар салу үшін маржан кедертастары жұмсалды.

«Скай Дубай» жобасы – Таяу Шығыстағы алғашқы жабық шаңғы кешені. Әмірліктіктер Альпі тауларына бармас бұрын осы кешенде дайындалады. Бұл – ЭКСПО-2020 көрмесі қарсаңында салынған ғимараттың бірі. Алты айға созылатын көрмеге 25 млн. адам келеді деп жоспарланып отыр.

2006 жылы Дүниежүзілік табиғат қоры (ДТҚ) Біріккен араб әмірліктерін тұрғындарының жан басына шаққанда ең ірі экологиялық ықпалы бар ел деп таныған. Басты себеп – көмірқышқыл газы эмиссиясы. Бұл, әрине, Дубайға қатыс­ты. Оған негіз де жоқ емес. Себебі Әмірліктер ішінде ең бірінші көзге түсетін де – осы қала. Содан бері арада он жыл өткенде қала халқы екі есе артып, 2,8 миллионға жетті. Десе де, бұл қала 2006 жылдан бері батыл қадамдарға бара бастады. Дубай бүгінде айтарлықтай өзгерген.

Жүргізушісіз жүретін метро пойыздары Шейх Зәйд жолымен жоғарғы жылдамдықпен жүйіткиді. Ол тасымалдайтын күнделікті жолаушылар саны 12 жолақты жолдың мүмкіндігіне теңесті. «Тұрақты қала» деп аталатын жаңа тұрғын үй құрылысында тұрмыстық қалдықтарды қайта өңдеу жүйесі пайдаланылады. Соның есебінен тұтынылатын энергия қуаты артығымен өндіріледі. Дубай билігі бүгінде шөл далада күн энергиясынан қуат алатын алып зауыт салып жатыр. Мамандардың айтуынша, аз уақыттан кейін ол жер бетіндегі ең арзан әрі ең таза электр қуатын өндіретін болады. «Экономиканың өсуі эмиссиялар бо­йынша шара қабылдамай тұрақты болмайтынын биліктегілер түсінді», – дейді Танзиид Алам. Ол Әмірліктердің табиғат қорғау қоғамында энергетика жөніндегі директор қызметін атқарады.

Дубай әкімі – жоғары мәртебелі Шейх Мұхаммед бин Рашид әл-Мактум. 68 жастағы тақ мираскерін «әмірші» деп те атайды. Шейх Мұхаммед билікке 2006 жылы келді. Ол 2050 жылға таман қалада тұтынылатын энергияның 75 пайызын таза көздерден өндіруге тапсырма берді. Ол қаладан шығатын көмірқышқыл газдың мөлшері әлемдегі ең төмен деңгейде болғанын қалайды. Жуырда барған сапарымда кездескен адамдардың көбі, соның ішінде Рос­ток пен Алам да бұл мақсатқа жетуге болатынын айтады. Егер ол жоба осы жерде толықтай жүзеге асса, басқа жерде де іске қосыла алады.

Шейх Мұхаммед майшам жарығын пайдаланған, ауылда суды есек арбамен ауыл шетіндегі құдықтан тасып өскен. Ол үй оның әмір болған атасына тиесілі еді. Әл-Мактум әулеті Дубайды 1833 жылдан бері билеп келеді. Шейх Мұхаммедтің әкесі Шейх Рашид бин Саид әл-Мактум да осы үйде өскен және жас кезінде ашаршылықты бастан өткерген. Жаһандық дағдарыс пен жасанды өсірілетін інжу тасы өндірісі су астынан інжу теру кәсіпшілігін тұмшалап тастады, бұл қаланың негізгі күнкөріс көзі болатын.

1958 жылы билікке келген Шейх Рашид 60 жылдардың соңында мұнай кәсіпшілігінің дами бастауымен Дубайдың өркендеу кезеңінің негізін қалады. Ол аз уақытта қалаға электр қуатын жүргізіп, су тартып, асфальт жолдар салдырды. Мектеп, әуежай құрылысымен қатар, 1979 жылы 39 қабаттық Дүниежүзілік сауда орталығын (қазір «Шейх Рашид» мұнарасы деп аталады) тұрғызды. Бұл орталық сол уақытта Таяу Шығыстағы ең биік ғимарат болатын.

Інжу кәсіпшілігі көпке созылмады. Шейх Рашид мұнай индустриясы да мәңгілік болмайтынын білді. Біріккен араб әмірліктерінің мұнай бизнесінде Дубайдың үлесі азғантай, негізгі үлес Әбу-Дабиге тиесілі. Осыны ескерген Шейх Рашид Сауда орталығы ғимаратын салған, 1979 жылы Дубай әлі де әлемдік сауданың орталығына айналмай тұрып-ақ ол осы мақсатқа жұмыс істейді. Сол жылы ол Крик деп аталатын теңіз сағасынан 40 шақырым қашықтықта Джебель Алиде бұрынғыдан да үлкен екі айлақ салдырады.

Тұрақты қала жобасының жинақы көшелерінде орналасатын 500 вилла бірін-бірі көлегейлеп тұрады. Бұл ауаны салқындату қажеттілігін азайтады. Әр виллада күн батареясы панельдері бар, «таза нөл энергиялы» үйлер өзіне қажетті қуатты өндіріп, 11 күмбезді жылыжайда көкөніс өсіріледі.

Оның ұлы Мұхаммед осы екеуі арасындағы бос кеңістікті толтырып, Дубайды сауда-саттықтан бөлек, адам сенгісіз туризм және жылжымайтын мүлік бизнесінің орталығына айналдырды.

Қала жағалау бойымен үздіксіз үлкейе берді. Ол Парсы шығанағына дейін жайылып, миға сыймас мөлшерде құм төселіп, қолдан жасалған аралдар пайда болды. «Дубайдың қалай өркендегеніне қарасаңыз, қаланың шөлге қарай да созылып бара жатқанын көресіз», – дейді Яссир Эльшештави. Шыққан тегі – мысырлық, өзі америкалық Яссир есімді сәулетші жиырма жыл әл-Аиндегі БАӘ университетінде дәріс оқыған. «Маған қай жағынан болсын шектеу болған жоқ. Энергия арзан, көлік те бар. Ендеше, оны неге пайдаланбасқа?».

Шейх Мұхаммедтің талабы әкесінің армандарынан да зор шықты: ол Дубайдың әлемді артта қалдырып, арабтардың орта ғасырлардағыдай новатор бола алатындарын көрсеткісі келеді. Оның осы күнге дейінгі стратегиясы – әлем назарын Дубайға аудару. Саны бірнеше мың ғана арабтың әрең күн кешіп жүргеніне көп уақыт бола қоймаса да, бұл жерде қазір 2,8 млн. адам тұрады. Олардың 90 пайыздан астамы – шетелдіктер. Ал мына ми қайнатар шөл далада олардың бабын табу оңай емес.

Бұл күндері Дубайда электр қуаты мен су мөлшері жетіп-артылады. Оның түгелге дерлігі Джебель Алидегі төрт шақырымға созылған индустриалдық зауытта өндіріледі. Мұнда Дубайдың электр қуаты және сумен қамтамасыз етуге жауапты құзыретті органы (DEWA – Dubai Electricity and Water Authority) 10 Гвт электр қуатын өндіру үшін табиғи газ жағады. Қалған жылу көзі теңіз суын тұщылау үшін қолданылады. Мұнда тәулігіне екі млрд.литр су өңдеуден өтеді. Газ құбыр арқылы Катардан (маусым айын­да БАӘ-нің бұл мемлекетпен қарым-қатынасы суыды) және танкерлермен АҚШ-тан келеді.

Күннен қуат алатын «Бурдж-әл-Араб» қонақүйі жанындағы «Джумейра» жағалауында орналасқан 6 метрлік «ақылды пальма» тек көлеңке ғана емес, Wi-Fi, телефонды қуаттау, жарық бағаны, хабарландыру тақтасы, қауіпсіздік камерасы және жедел жәрдем шақыру қызметтерін де атқарады.

Біз мұнайға бай деп білетін шағын әмірлік – Дубай өзінің тіршілік әрекетін сақтау үшін шикізат қорының импортына тәуелді. DEWA мекемесінің бір қызметкері шикізатқа тәуелді болу қандай болатынына менің көзімді жеткізу үшін бір қолымен өзін қылқындырды. Осы «қылқынудың» нығметі бар: бұл адамды ойлау­ға, қиындықтан шығуға талпындырады.

2008-09 жылдардағы жаһандық қаржы дағдарысы Дубайдың қарқынды дамуына тұсау салғандай болды. Туризм көрсеткіштері күрт төмендеп, жылжымайтын мүлік нарығы да тоқырап қалды. Дубай қарыздарынан құтылу үшін Әбу-Дабидің көмегіне жүгінуге мәжбүр еді. «Экономикалық дағдарыс, біз үшін, бәлкім, жақсы да болған шығар, әр қайғының артының қайыры бар дегендей, – дейді Хабаба әл-Мараши. Ол – Әмірліктердің экологиялық тобының қосалқы құрылтайшысы, қайта өңдеу және оқыту тобын басқарады. Дағдарыс естен тандырар құрылыстың аптығын басқандай болыпты.

Қала өзінің даму жолын қайта қарауға көшті. Бұл Шейх Мұхаммедтің өз компаниясы – «Дубайхолдингтегі» қызу талқыға түскен мәселелердің бірі. «Дубайдағы шамадан тыс жылжымайтын мүліктерді электр қуатымен қамтамасыз етудің басқа қандай жолдары бар?» – дейді энергетика жөніндегі консультант Робин Милс. Ол сол жылдары осы мекемеде қызмет еткен. Бұл уақытта «жасыл экономика» идеясы әлемде кең тарала бастаған болатын, әлемдегі алғаш көміртегіге тәуелсіз, энергияны күн қуатынан алатын Масдар қаласы жобасы Әбу-Даби құмында да қызу талқыға түсті.

Дубайдың ондаған гольф клубы бір жылда келетін 15 млн туристің назарын аударуға үміт артады. Фервей мен ойын алаңдарын жасыл күйде ұстап тұру үшін қайта өңдеуден өткен кәріз суы пайдала-нылады.

Ең маңыздысы, күннен алынатын энергия құны арзандай түсті. Өткен ақпан айында қаладан 50 шақырымдағы Мұхаммед бин Рашид әл-Мактум күн электр стансасында болғанымда DEWA мекемесі 200 МВт өндіретін күн батареясы панельдерін орнату жұмыстарын аяқтап жатты. Олар бір кВт қуат алу үшін 2,99 центтен келетін тағы 800 МВт қондырғысын орнатуға мүмкіндік беретін келісімшартқа қол қойыпты. Жоспар бойынша, 2030 жылға қарай ол стансада 5000 МВт қуат өндірілетін болады.

«Күн энергиясының потенциалы өте зор, – дейді Милс, – миллиондаған гектар жер шөлде бос жатыр, шатырларда да қанша орын бар. Электр қуатын өндіру – мен үшін шешімін тап­қан мәселе».

«Қаржылық дағдарыстан кейін Дубай электр қуаты мен суға деген сұранысты шектеуге тырысуда. Бағалар айтарлықтай өсіп (бірақ оларға әлі де субсидия бөлінеді), қуат пен судың шегі жоқтай қарайтын тұрғындар саны азайды», – дейді Саид әл-Аббар. Ол Әмірліктердің «Жасыл ғимарат» кеңесін басқарады. «Мен үлкен өзгеріске куә болып отырмын», – дейді әл-Аббар. Ол Дубайдағы алғашқы «таза нөл энергиялы» кеңсе ғимараттарының бірін жобалауға көмектесіп жүр. Бұл нысан өзі қажетті мөлшерде ғана қуат өндіреді.

Алғашқы «таза нөл энергиялы» ғимарат құрылысы қаланың оңтүстігінде басталды. Жобалаушы Фарис Саидтің айтуынша, тұрақты қала жобасының құпиясы көлік тұрағын қалқалайтын және шатырдағы күн батареясы панельдерімен, тіпті әр үйге жылы су жеткізетін бөлек-бөлек қондырғылар орнатылады. Жобада қарапайым әдіс қолданылады: 500 үй L әріпі пішінінде тар көшеде «Крик» айлағы жанындағы ескі үйлер сияқты, бір-бірін көлеңкелей, тақалып салынады.

Осы жұмыстар өз нәтижелерін бере бастады. Үкіметтің мәлімдеуінше, қала тұрғындарының жан басына шаққандағы су мен қуат пайдалану мөлшері айтарлықтай кеміген. Соған сай Дубайдың ауа тарататын көмірқышқыл газының да көлемі азайып отыр. Дәл қазір Дубайдың әрбір тұрғыны жылына орта есеппен 18 тоннадан кем көмірқышқыл газын «шығарады». Бұл Америкадағы көрсеткіштен сәл ғана жоғары. Саидтің жаяу жүргіншілер үшін қолайлы етіп жасаған жобасында тұрғындар мейрамханаға, дүкенге, мешіт пен мектепке жаяу еш қиналмастан бара алады. Бірақ Дубайдың басқа да аудандарына жету үшін әлі де болса 16-25 шақырым жолды көлікпен жүріп өтуге тура келеді. Бұл жағынан метро тиімді болғанымен, ол «тұрақты қала» ауданына бармайды.

Ұзындығы үш шақырымнан асатын су каналы Парсы шығанағы мен қаланың табиғи айлағын жалғап тұр. Бұл 1959 жылы қаланың жаңашыл әміршісі ойластырған жобаның ішіндегі маңыздысы саналады. Жоба жағалаудағы бөлшек сауда, үй салу, яхта айлақтары мен паром қызметіне арналған.

Жобалаушылар адамдардың бір жерден екінші жерге қалай баруға болатындығын ой елегінен өткізуде. Джанус Росток «Бурдж-Халиф» айналасындағы жерді қайта өзгерту жобасына жетекшілік етеді. Ол метро, «Бурдж әл-Араб» қонақүйі және Дубай Опера ғимаратының жобаларын дайындаған Atkins компаниясында аға сәулетші болып істейді. Жоба бойынша бұл алаңда адамдардың серуендеуіне арналған бір қабатты дүкендер мен мейрамханалар болады. Шейх Мұхаммедтің «Дубайхолдинг» компания­сы Mall of the Emirates ойын-сауық орталығы жанында 1,6 шақырымдық түрлі мақсаттағы нысандар жобасын жасап шықты. Ол «Джумейра Централ» деп аталатын ол жерде жүздеген шағын ғимарат салынбақ.

Дубайдың болашағы қандай болатыны туралы әмірліктіктер мен шетелдіктерден жақсы пікір естідім. «Бізде ресмилік шамалы, – дейді қала әкімшілігінің бас директоры Хусейн Лута, – мұнда жобаларға кететін уақыт күнмен есептеледі. Басқа жерде жылға созылады». Мәселе тек бюрократияның болмауында емес, саяси партияларсыз немесе еркін дауыс берусіз, әмірші рұқсат еткен жобаларға қарсы келетіндер қарасы шамалы.

Қарқынды даму жылдарында осы жүйеден Дубайдың аумағы кеңейіп, 300 жасанды аралдан құралған архипелагте (мемлекеттердің картасы тәріздес пішінде) әлі күнге дейін ешкім тұрмайды. Себебі ол жіті ойластырылмаған жобалар қатарына кіріп отыр. Бірақ осы жүйенің арқасында Дубай метросы пайда болды.

Мүмкін, үміттің ең үлкен себебі экологиялық міндеттемелердің экономикалық талаптармен бір қатарға енуі шығар. Бұл тек күн энергиясының арзан болуы ғана емес. Ростоктың айтуынша, Дубай қазір түрлену үстінде және адамдарды тарту үшін басқа қалалармен жарысып келеді. Ал оған тұрақтылық қажет. «Біз Дубайды да және ол туралы ойды да өзгерткіміз келеді», – дейді Росток.

Бірақ қала даму қарқынын баяулатуға ниетті емес. Дубай халқы 2030 жылға қарай екі есе көбейіп, бес миллионға жетпек.

Экология шолушысы Роберт Кунзиг пен фотограф Лука Локателли бұдан бұрын Германияның жаңартылмалы энергия төңкерісі мақаласын дайындаған.