2017 жыл. Назарыңызда: бір кездері әр америкалықтың үйіне президент Франклин Рузвельттің дауысын жеткізген қарапайым радио. Рузвельттің сүйікті иті – Фала шырша ағашы жанында сыйлықтармен бірге жатыр. Әшекейдің үстіңгі жағындағы төрт жұлдыз Рузвельттің тарихи түрде төрт рет президент болып сайлануын білдіреді.

1929 жылы балалар Рождество кешін тойлап жатқанда Ақ үйден өрт шықты. Жалын ғимараттың батыс жақ қапталына жеткенде, 130 өрт сөндіруші келіп, оның бетін қайтарған. Келер жылы Президент Герберт Гувер жас қонақтарына өрт сөндіргіш ойыншық көлік жіберді.

Мұндай оқиғалар – «Ақ үйдің рождес­тволық ою-өрнегі» шарасына таптыр­мас тақырып. Бұл – бұрынғы президенттер мен елеулі оқиғаларды еске алуға арналған жыл сайынғы фес­тиваль. Ол Рейган әкімшілігі кезінде басталған болатын. 1982 жылдан бері әр президенттің құрметіне мерекелік жағдайда тұрақты түрде безендіріледі.

Жыл сайын миллионнан астам әшекейлер сатылып, одан түскен қаржы танымдық кітаптар мен президенттік артефактілерді қалпына келтіруге жұмсалады. «Мұнда ешқандай саясат жоқ. Бұл Ақ үй мен оның қызметкерлерін бір еске алып қоюға арналған мереке», – дейді бүкіл 37 әшекейді шығарған фирманың басшысы Дэйв Маркис.

Авторы: Кэтрин Цукерман

Мақаланың толық нұсқасы мен әлемдік зерттеулердің қайнар көзіне қол жеткізгіңіз келсе, shopnationalgeographic.kz арқылы онлайн жазылыңыз.

Раджешвар Халдер, мақта кәмпитін сатушы, Батыс Бангладеште оны «бюрир-шул-валла» деп те атайды. Оның апталық табысы 15 АҚШ доллары шамасында.

Жылан арбаушы. Тоқымашы. Сыпырт­қы жасаушы. Үндістандағы дәстүрлі кәсіп түрлері хош иістер мен қанық түстерге толы елдің өзіндей әрқилы және өзгеше. Мұндай кәсіп алуандығын фотограф Супранав Даш «Жоғалып жатқан мамандықтар» (Marginal Trades) деп аталатын суреттер серия­сында паш етеді. Ол кейіпкерлерін Батыс Бенгал және Уттар Прадеш штаттарында жұмыс үстінде түсірген.

Даштың суреттеріндегі – мәмпәси жасау, сондай-ақ сиыр қиынан отын алу кәсіптері жойылып барады. Ұзақ уақыттан бері Үндістандағы касталық жүйе көп адамға белгілі бір мамандықты меншіктеп берген еді. Бірақ қазір қоғамда касталық дискриминацияға тыйым салынған. Даш көптеген жастың каста салған шектеулерді елемейтінін байқап жүр. «Олар бұған назар аудармайтындай көрінеді», – дейді Калькуттада өскен Даш.

Кәсіптері ақсай бастаған жұмысшылар, әсіресе қолөнершілер, экономикалық және мәдени күштердің ықпалында. «Қолөнер мен дәстүрлі кәсіп иелері үшін басты қауіп – технология», – дейді үнді экономисі Шиям Сундар. Бір кездері қолдан жасалатын тостағандар қазір өндірісте автоматтандырылған. Зергерлер фабрикаларға бәсекелес бола алмайды.

«Қолөнершілер ата кәсіптің балалары жалғастырмай, өздерімен бірге өлетініне қынжылады», – дейді ол.

Авторы: Даниэль Стоун, фото: Супранав Даш

Мақаланың толық нұсқасы мен әлемдік зерттеулердің қайнар көзіне қол жеткізгіңіз келсе, shopnationalgeographic.kz арқылы онлайн жазылыңыз.

Гавайдың Кауаи аралындағы «Ханалей» ұлттық тұмса табиғат қорығындағы таро алқабының үстін бұлт басты.

Гавай аңызы бойынша таро олардың киелі «ата-бабасы» саналады. «Дақылдың маңыздылығы сондай, оны адамдар өмір нәрі деп біледі», – дейді Гавай университетінің агроэкологі Ноа Кекуева Линкольн. Жергілікті халық арасында кало атымен белгілі өсімдік ғасырлар бойы Гавай ас мәзірінің және мәдение­тінің негізгі бөлігіне айналған, бірақ бүгінде оның болашағы бұлыңғыр.

Таро бір кездері әлемде ең көп егілетін тамырлы жеміс еді. Агроэкономист Сюзан Миасака, әсіресе Гавайдағы түрлердің көбі әлжуаз екенін айтады. Кейінгі 50 жылда түсім 50 пайызға кеміп кетті. Мұны өзгертуге үміті бар Миасака мен оның командасы Гавай университетінде улануға төзімді тароны сынақтан өткізіп жатыр.

Суару да өзекті мәселеге айналған. Мол су – тароның өсуінің кепілі, алайда кең көлемді ауылшаруа­шылық жұмыстары, гольф алаңдары мен үйлердің көбеюі қымбат қазынаны қотарып алып жатыр. Мауидегі отбасы алқабында дәстүрлі сатылы таро фермасын қалпына келтірген фермер Хокуао Пеллегрино бүгінде су пайдаланушылар ағысты бұрып жатқанын айтады.

Әркімнің өз рецепті бар.

Босқындар жаңа мемлекетке естеліктен басқа ештеңе әкеле қойған жоқ. Алыстан қарағанда олар Ирактағы жүзім бағына ұқсас өлкені қайта тірілткендей боп елестейді. «Бұл тағамдарды әзірлеп, достары мен отбасына бөлісудің өлшеусіз психологиялық пайдасы бар», – дейді денсаулық сақтау маманы Заид Джалуд. Ливиядағы соғыстан босқан 40 жастағы Фатма үшін бұл – анасы үйреткен дәстүрлі асқабақ пен картоптың қайнатпасы. «Базеен жай ғана тамақ емес. Бұл – туған жерімнің естелігі», – дейді ол.

Авторы: Кэтрин Цукерман

ФОТОЛАР, ЖОҒАРЫДАН ТӨМЕН ҚАРАЙ: ПИТЕР АДАМС; ЛЕСЛИ ДЭЙВИС, НЬЮ ЙОРК ТАЙМС, РЕДЮКС

Мақаланың толық нұсқасы мен әлемдік зерттеулердің қайнар көзіне қол жеткізгіңіз келсе, shopnationalgeographic.kz арқылы онлайн жазылыңыз.

Түрлі тамақ сан-қилы тәсілмен, әрқандай мақсатпен әзірленеді. Кейде діни жоралғы бойынша садақа ретінде тегін таратылады. Егер католиктер әр әулиенің, ал индуизм ұстанатындар абыздарының туған күнін ескере берсе, жылдың әр күні діни мерекеге айналар еді.

Иудейлерде ондаған мейрам бар, алайда Таурат солардың ең қасиетті бесеуі бойынша ғана жора өткізуге рұқсат етеді. Мұсылмандар да мерекеге құштар емес. Исламдағы ең үлкен тойлау екі маңызды оқиғаның соңғы күндеріне тура келеді: Рамазан айындағы Ораза айт пен қажылықтың аяқталуына орай өтетін Құрбан айт.

Әлемде ең көп жамағаты бар тоғыз дінде тойланатын мерекелерді бір арнаға топтастыру мүмкін емес. Түрлі елдер мен діндер мейрамдардың өзіне тән нұсқасын атап өтсе, ал кей дін өкілдері дербес күнтізбеге сүйенеді. Қытайдың ай күнтізбесі 60 жылдық айналыммен келсе, Үндістанда бірнеше түрлі күнтізбе бар.

«Жыл сайын мерекені қосу не алу жөнінде әлемнің әр түпкірінде саяси тартыстар болып тұрады», – дейді Бэйлор университетінің дін профессоры және Religious Celebrations (Діні мерекелер) энциклопедиясының авторы Дж.Гордон Мелтон.

1884 жылы халықаралық уақыттың орнатылуы көптеген елдерде мерекенің қолданылу ретін өзгертті. Қазіргі таңда мейрамдарға экономикалық өнімділік секілді нәрселердің әсері тиді. Бұл кей мерекелердің апта соңына түскенде алға не артқа жылжуына себеп болды. АҚШ-тағы мемлекеттік жалғыз діни мейрам – Рождество. Көпдінді Үндістанда Хинди мерекесі ретінде танылған 28 күннен бөлек тұрғындар христиан, мұсылман, сикх және буддизм мерекелері арасынан қалағанын таңдап тойлай алады. «Қазіргі заманауи тұтасқан діни ортада ондай мерекелердің мемлекет тарапынан атап өтілуі – қоғамның кішігірім діни топтарды мойындауына деген бір қадамы», – дейді Мелтон.

2015 жылғы күнтізбеде дінде кең көлемде тойланатын күндер ғана көрсетілген. Шығыс Азиядағы буддистік мейрамдардың өзіндік ерекшеліктері бар. Тибет және Шри Ланка бір мерекені әр күнде тойлайды. Негізгі бес дінге қоса, Үндістан Жайнизм мен Зороастрианизмді де таныған.

Авторы: Нина Строчлик

МОНИКА СЕРРАНО, NGM ҚЫЗМЕТКЕРІ; КЕЛСИ НОВАКОВСКИ.

ДЕРЕККӨЗ: ДЖ. ГОРДОН МЕЛТОН, БЭЙЛОР УНИВЕРСИТЕТІ; ПОЛ МИРЕКИ, ДЭНИЕЛЬ СТИВЕНСОН ЖӘНЕ САМУЭЛЬ ХАЙЫМ БРОДИ, КАНЗАС УНИВЕРСИТЕТІ; БРАЙАН КОЛЛИНС, ОГАЙО УНИВЕРСИТЕТІ, СИМРАН ДЖИТ СИНГХ, СИКХ КОАЛИЦИЯСЫ; ГЕРАЛД ФИЛСОН ЖӘНЕ СЕДРИК ГАБЕР, КАНАДАДАҒЫ БАХАИ ҚОҒАМЫ; ДЖЕФФРИ РИЧИ, БИРИ КОЛЛЕДЖІ; ҮНДІСТАН ҰЛТТЫҚ ПОРТАЛЫ; АҚШ КАДРЛАРДЫ БАСҚАРУ МЕКЕМЕСІ; ӘЛЕМДІК ДІНДЕР ДАТА БАЗАСЫ.

Мақаланың толық нұсқасы мен әлемдік зерттеулердің қайнар көзіне қол жеткізгіңіз келсе, shopnationalgeographic.kz арқылы онлайн жазылыңыз.

Пәкстан. Карачилік дүкенші Гулам Исак полиомиелит екпесіне күмәнмен қараған еді. Бүгінде ол төрт жасар қызы Рафияны азапқа душар қылғаны үшін өзін-өзі кінәлайды. Қыздың бір аяғы полиомиелиттің кесірінен сіресіп қалған. Ал екінші аяғын көлік басып кеткен.

Кедей елдердегі мыңдаған баланың өмірін сақтап қалудың жолы – өркениетті елдердегідей екпе жасау.

«Бар да науқас баланы өз көзіңмен көр, – деді Самир Саха. – Мүмкін оның сыр­қат ағалары мен сіңлілері де бар шығар? Біздің міндет – екпе арқылы көрсеткішті нөлге жеткізу немесе мейлінше азайту».

Таң қылаулап атқан шақ. Бангладеш астанасы Даккадамыз. Самир Саха көлігінің артқы орындығында ойға шомып отыр. Форма киген жүргізуші мотоцикл, рикша, жүк көліктері мен жолаушылары аузы-мұрнынан шыққан автобустардың арасымен «Тойотасын» абайлап айдап келеді. «Біз оның өмірін сақтап қалдық, бірақ… – деп сөзін аяқсыз қалдырды Саха, – бәрін өз көзіңізбен көріңіз. Сонда түсінесіз».

КОНГО ДЕМОКРАТИЯЛЫҚ РЕСПУБЛИКАСЫ (КДР). Екпеге толы салқындатқыштарды мотоциклдеріне тиеген «Шекарасыз дәрігерлер» ұйымының өкілдері Монга маңындағы өзеннен өтіп барады. Олар қызылша ауруы жайлаған қыстақтарды аралағанда екпелерін салқын күйінде сақтауға тиіс.

Ол – микробиолог. Пневмококк бактерия­сын зерттеумен әлемге аты шыққан. Оның ашқан зертханасы Бангладештегі ең үлкен балалар емханасы – «Дакка Шишудің» бір бұрышында орналасқан. Дәлізден енсеңіз, қаз-қатар тізілген төсектерге лық толы үлкен палаталарға тап боласыз. Арнайы уақыт берілгенде әр төсектің маңында ауру балалар өз туыстарымен жүздесіп, арқа-жарқа еркелеп жатады. Ал зертхананың іші ақ халатты медицина қызметкерлеріне толы. Олар күні-түні пневмококк жасушаларын бақылап, құтылардағы сынамаларын бір алып, бір салып, енді бірде микроскоп әйнегіне тесіле қарап қауырт шаруадан бас алмайды. Пневмококк бактериясы бүгінде барлық жерде бар. Ол түшкіру немесе қол алысу кезінде бірден жұғады, иммундық жүйесі бірқалыпты адамдардың мұрын жолдарында ешбір кедергісіз тіршілік ете береді. Қорғаныс әлсірей қалса, «атойлап» бас көтеріп, көбейе түседі. Сөйтіп, адам өміріне қауіпті инфекциялық ауру тудырады. Оған жас балалар жиі шалдығады. Әсіресе, антибиотиктер мен сапалы медициналық қызмет тапшы жерлердегі балалар бұл дертке осал келеді. ХХІ ғасырдың басында АҚШ пен Канадада дүниежүзі бойынша ең алғашқы тиімді екпе қолжетімді болған уақытта жыл сайын пневмококк ауруынан әлем бойынша 800 мың бала көз жұматын, яғни бес жасқа дейінгі миллиондаған бүлдіршіннің төрттен үшінен астамы жаңалықтың басты тақырыбына айналған Эбола немесе Зика вирустарынан емес, пневмонияға (қабынған өкпе), менингитке (қабынған ми қабығы) немесе қан айналымының бұзылуына әкеп соғатын қарапайым вирустан ажал құшты. Өлім-жітімнің басым бөлігі Бангладеш сияқты кедей елдерде орын алды.

УГАНДА. Морунгол тауында Макирере университетінің зерттеушісі Садик Васва Бэбисиза жаңадан ұстап алған жарғанатына тесіле қарайды. Ол чикаголық әріптестерімен бірге қауіпті вирусты іздестіруде. Зерттеу нәтижесі вакциналарды дамытуға септігін тигізуі мүмкін.

2015 жылы балаларға арналған пневмококкты конъюгирленген екпе (ПКЕ) Бангладешке де жетті. Саханың зерттеу тобы оның дамуын жіті бақылауда. Олардың ойынша, ПКЕ бүкіл әлем бойынша өзінің тиімділігін дәлелдеп, екпе сарапшыларының үмітін ақтай алса, өлім көрсеткіші біршама азайып, ауру бұрынғыдай қауіпті болмайды. Бұл дегеніміз – мектепке бармай жатып ажал құшатын мыңдаған жас баланың өлімнен аман қалуы. Пневмония кезінде демігу, дене қызуының көтерілуі, өкпеде оттегінің жетіспеуі, күрк-күрк жөтел, еріннің көгеруі және балаларын асырау үшін еңбектеніп жүрген ата-аналардың жұмыстан сұранып төсек басында отыруына деген қажеттілік азаяды.

Саха «Дакка Шишу» дәлізінде күн сайын қайғыдан қан жұтқан жандарды көреді. Сол себепті ол мені рикша жөндеушісі мен оның әйелінің ортаншы баласы, он бір жасар Санжида Сахажаһанға жіберді. Аурухана қақпасынан шығып бара жатқанда ол маған: «Қайтып келгеннен кейін алған анализдеріңізді талқылаймыз. Жамал мен Тасмим сізбен еріп барады», – деді.

Жедел жәрдем көлігі Дакка көшелерімен ызғытып өтті. Үйілген тәтті картоп пен киілген киімдерге толы жайма базарға жеткенде жол тарылып, өгіз аяңмен жүруге тура келді. Бір кезде көліктің де жүруі қиындап кетті. Сөйтіп, жаяу жүрдік. Жамал Уддин – терапевт-дәрігер. Ал Тасмим Султана Липи – қоғамдық денсаулық сақтау қызметкері. Екеуі де балшық жолдардың қайсысымен жүру керектігін біледі. Келесі беттегі темір шатырлы ғимараттардың тормен қапталған терезелері әр бөлмеде тұрып жатқан отбасылардың өмірінен көрініс беріп тұрғандай.

КДР–де 2016 жылы көрші Ангола елінен тараған сары безгек ауруы өршіп, екпе тапшылығы сезілді. Дәрігерлер Матади қаласының барлық 350 мың тұрғынына екпе жасауға жанталасты. Ал мұнда адамдар иесіз қалған көлікті аурухана ретінде пайдалануда.

Липи басымен есіктердің бірін меңзеп, ішке ентелей енді. Осы елдің дәстүрін сақтап, аяқкиімімізді шештік.

Үш жасында «Дакка Шишу» ауруханасына түскен Санжиданың пневмококкты менингитке шалдыққаны белгілі болған еді. Менингит – бұл мидың қабынуы. Кейде ми мен жұлынды қоршап тұрған жарғақтарға зор зақым келтіреді.

Санжида басын ұстай алмайды. Бет қимылын да басқара алмайды. Сөздерінің басы бірікпей ышқына айғайлайды. Біз келсек, анасы Назма сәбиімен сыртта жүр екен. Мұнда тоғыз отбасыға екі әжетхана және жалғыз қол жуатын жер бар. Назма баласын бір қолымен көтеріп, бетін сүртті де ішке қарай асыға басып кіріп кетті. Орындыққа еңкейіп, Санжиданың қолын алды.

Ол бізге бенгали тілінде сөйлей жөнелді: үш жасар ақкөңіл, сөзшең қыз аяқ астынан қалтырап, көршілері жақын маңдағы дүкеннен ацетаминофен алған екен, дәріден кейін дене қызуы басылғандай болғанмен, кейін қайтадан көтерілген. Бірер күннен соң Санжида селкілдеп, дірілдей бастайды. Рикша жөндеуші әкесі жедел жәрдем шақыруға қаражаты болмағандықтан қызын ауруханаға автобуспен апарыпты. Санжида ауруханаға жеткенде есінен танып қалады. Назманың айтуынша, оның анық естілген соңғы сөзі: «Мені құшақтаңызшы!» болған екен.

Назма сөйлеп жатқанда Санжиданың әкесі Мохаммад үн-түнсіз тұрды. 14 жастағы ұлдары қасымызға келіп, отыратын орын болмағандықтан, жинаулы қоларбаны төсектің астына сүңгітіп жіберіп, сәбиді қолына алып тұра қалды. Қабырғаға ілінген шкафта ойыншықтар мен ыдыс-аяқ тұр. Мохаммад сөреден мыжылған сары дәптерді – Санжиданың медициналық картасын шығарды. Мұнда оның дүниеге келген күні жазылған – 2005 жылдың қыркүйек айы.

Алты аптадан кейін Санжидаға жасалған екпелер туралы жазбаларды көрдім. Ол үлкен ағасы сияқты барлық екпені қабылдаған. Ке­йін Бангладеш ұлттық иммунизация жоспары бойынша көкжөтелге, қызылшаға, дифтерияға, туберкулезге, сіреспеге, В гепатитіне және полиомиелитке қарсы емді уақтылы және тегін алған. Ал желшешекке қарсы екпе жоқ. Бұл екпе 1980 жылдары дүниежүзі бо­йынша вакцинациядан алынған. Екі ғасыр бұрын ағылшын физигі Эдуард Дженнердің балаларға жұмсақ вирусты, яғни сиыр шешегін әдейі жұқтыру жайындағы еңбегі жарық көрген болатын.

БЕЛЬГИЯ. Брюссель маңында орналасқан GSK ғимаратындағы мына қазандықтар арада алты жыл өткенде, яғни 2017 жылы полиомиелитке қарсы екпе жасауға қажетті бөлшектерді өндіре бастады. Жұмысшылар зарарсыздықты сақтау мақсатында ауа шлюздері арқылы кіріп-шығады.

Денсаулыққа қатысты ғаламдық тарих Санжиданың сары дәптеріне сыйып тұрғандай. Кең ауқымды вакцинацияның арқасында қанша адам өлімнен аман қалғанын ешкім дөп басып айта алмайды. Қалай болғанда да, ол заманауи медицинаның үлкен жетістіктерінің бірі болып қала бермек. Мәселен, 1980 жылдары дүниежүзі бойынша жыл сайын екі миллионнан астам бала қызылшадан қайтыс болған. Дүниежүзілік денсаулық сақтау ұйымының дерегіне сүйенсек, 2015 жылға қарай екпенің арқасында қайтыс болғандар саны 134 200 адамға кеміген. Жаппай егудің әсерінен полиомиелит үш елден басқа барлық жерде жойылды. 2014 жылдың наурызында Бангладеш пен оның алып көршісі Үндістанның полиомиелиттен арылғаны туралы жарияланды.

Шынын айту керек, сол жылдары насихат жұмыстары жүрудей-ақ жүрді. Танымал әншілер мен спортшылар теледидардан екпенің адам өмірін сақтаудағы маңызын жақтары талмай жар сала айтып жатты. Тіпті имамдарға дейін бұл іске бел буып кіріскен. Мыңдаған мешіт мұнарасынан екпенің пайдасы туралы үгіт-насихат азан шақырғандай айғайлап тұрды. Оның өзіндік себебі бар еді. Бангладеш тұрғындарының көбі – мұсылман. Полиомиелитке қарсы екпе таныстырыла бастағанда, денсаулық сақтау саласының шенеуніктері бұл іске дін қызметкерлерінен артық ешкім көмектесе алмайтынын түсінген. Дакка сыртындағы бір қыстақта жергілікті имам жеңін түріп туберкулезге қарсы алған екпесінің ізін көрсетті. Ол: «Өзгенің өмірін өзіңдікіндей қорғау – мұсылманның парызы. Сондықтан әрбір ата-ана балаларына екпе жасатудан қашпауы керек», – деп түсіндірді.

Бірақ Бангладешке екпе жеткізу де оңай шаруа емес. Мұнда тасыған өзендер мен кедір-бұдыр жолдар көп. Ал дәрі-дәрмектердің жарамдылығын сақтап тұру үшін бірқалыпты салқын температура керек. Бұл – климаты құрғақ, электрмен қамту жү­йесі тұрақсыз елдердегі иммунизациялау бағдарламаларының басты қиыншылығы. Ауылдық жерлерде жарық кенет сөніп қалса, екпеңіздің бүкіл партиясы бүлінді дей беріңіз. Бірақ обалы нешік Бангладеш үкіметі бұл бағытта көп тер төгіп келеді. Олар қазір жергілікті медицина орталықтарына күн панельдерін орнатып, көліктерді, тіпті велосипедтер мен қайықтарды да арнайы жабдықтап, алыс аймақтарға жұмсай бастады.

«Дакка Шишуге» қайтар жолда үшеуіміз аурухана көлігінде үн-түнсіз мұңайып отырдық. Самир Саханың не айтпақ болғанын сонда түсіндім. Бангладеш сияқты елдерде жағдай мүшкіл. Олар өндірушінің сұраған сомасын төлей алмайды. Бірақ екпеге өте мұқтаж.

Жекеменшік компаниялар үшін екпе табыстың көзіне айналған. Дүниежүзі бо­йынша вакцина өндіру жағынан АҚШ және еуропалық фармацевтикалық компаниялар мұндаға де­йін көш бастап келді. Аталған компаниялардың өкілдері айтқандай, «Шекарасыз дәрігерлер» сияқты құқық қорғаушы ұйым­дар олардан бағаны төмендетуді талап етеді. Бірақ жаңа вакцина өндіру өте қымбат. Балаларға оң әсерін тигізген пневмококкты екпені шығару ондаған жылға созылды. Ересектерге арналған сапалы екпелер нарықта 1980 жылдардың басында пайда болды. Бірақ олар жас балалардың да иммундық жүйесін күшейтеді деген үмітін ақтай алмады. 1990 жылдардың соңына дейін осылай еді.

ПӘКСТАН. Карачидің негізгі стансасындағы пойыздың ішінде екпе алмаған адамдарды іздеп жүрген медицина қызметкерлері саусағында белгісі жоқ бір баланы тауып алды. Дәрігерлер пойыз орнынан жылжығанға дейін тез арада ауыз қуысы арқылы екпе салып үлгерулері керек.

Пневмококктың тағы бір жағымсыз жағы бар. Саха мен басқа да ғалымдар пневмококк жасушаларының жүзге жуық нұсқасын немесе серотиптерін анықтады. Серотиптер белгілі бір аймақтарда ғана кездеседі. Әлі күнге дейін толық зерттелмеген. Аз мөлшері ғана қауіпті, яғни балаларға оң әсер ететін вакцина – бұл жеке-жеке толықтырылып және сынақтан өткізіліп барып бір құтыда араластырылған бірнеше вакцинаның қосындысы.

Осындай күрделендірудің кесірінен балаларға арналған алғашқы пневмококкты вакцина тарихтағы ең қымбат екпеге айналды. «Превенар» деген атауға ие болған екпе 2000 жылдың басында америкалық Wyeth (ке­йін оның орнын Pfizer басты) фармацевтикалық компаниясының арқасында қолданысқа енді. Ол көптеген ауруға себепші болатын жеті серотипке қарсы бағытталды. АҚШ үкіметі үшін балаларды төрт дозалы курсы 232 долларды құрайтын екпемен қамтамасыз ету қиындық тудырмайды. Вакцинасы табылмаған қауіпті пневмококк инфекцияларының арасында «Серотип 1» бар. Қалай дегенмен Африка мен Оңтүстік Азияның кедей аймақтарында пневмококк инфекциясының зардабы айқын көрінеді. Ол балаға ажал құштырады немесе өмір бойы мүгедек қылады. Бұған ата-аналарының дәрігерге уақытында бармауы ғана себеп емес. Сонымен қатар бактерия онсыз да аштықтан, өзге де аурулардан титықтаған және асүй түтінінің шектен тыс мөлшерінен әлсіреген жас ағзаларға қосымша зақым келтіреді.

«Билл және Мелинда Гейтс» ұйымының вакцина тасымалдау директоры Орин Левин: «Осы бағытта жұмыс істей бастағанымда әр түн сайын мені теңсіздік мәселесі толғандыратын», – дейді. Осыдан бірнеше жыл бұрын оның әріптесі бір әйелдің жағдайына куә болды: Мали ауруханасында әлгі әйелдің қызы пневмониядан көз жұмған. Тағы бір қызы да бұрын осылай қайтыс болыпты. Ол әйелдің есімі Левиннің әлі де есінде – Тиемани Диарра еді. «Дамыған елдерде балалардың пневмококкты дерттен көз жұмуы жүз есе төмен болса да Мали сынды мұқтаж елдердегі Тиемани Диарраның балалары секілді балалар неге екпеге қол жеткізе алмайды?» – дейді ол.

Әлбетте, ол мұның жауабын білді: вакцина өндірушілердің қаржылық қайтарымы адамдардың аса мұқтаждығын есепке алмайды.

«Әділетсіздік мәселесі мені ылғи да толғандыратын. Бай елдерде балалардың пневмококк­ты дерттен көз жұмуы жүз есе төмен болды». 

Орин Левин, «Гейтс» қоры.

Сонда Вакцина мен иммунизацияның әлемдік альянс немесе ГАВИ-дің (Global Alliance for Vaccines and Immunisation) не себепті құрылғанын түсінесіз. 2000 жылы «Гейтс» қоры бөлген 750 миллион доллар қаржымен ГАВИ өз жұмысын бастады. Олар бай елдердің ұлттық ресурстарын, яғни АҚШ, Біріккен Корольдік және Норвегия сияқты елдерден келетін жеке қайырымдылық қаражат пен мемлекеттік көмекті жәрдемге мұқтаж кедей елдерді екпемен қамтамасыз етуге бағыттайды. ГАВИ вакциналық компаниялармен ірі көлемдегі тауардың бағасын төмендету туралы келіссөз жүргізуге, донорлық қордан субсидия алуға, нарықта белгіленген бағаның аз ғана бөлігін төлеу үшін дамушы елдерде шығын мөлшерін әрі қарай азайтуға көмектеседі.

ПӘКСТАН. Бүгінде полиомиелит оқиғалары үш елде ғана тіркелуде: Ауғанстанда, Нигерияда және Пәкстанда. Бұл елдерде екпеге түбегейлі қарсылық көрсету нәтижесінде ондаған вакцинатор қаза тапты. Сондықтан олар үйлерді полициямен бірге аралайды.

ПКВ вакцинасы тек 2010 жылы тізімге енді. Бірақ дамыған елдердің сұранысы жоғары болғаны соншалық, көп ұзамай ГАВИ ПКВ-ны қолдауға жыл сайын жарты миллион доллар бөлді. Қазіргі таңда ПКВ өндіретін бірден-бір компаниялар – Pfizer және GSK-мен арадағы келісім бойынша, қор жеткілікті болмақ.

Денсаулық сақтау саласы өкілдерінің айтуын­ша, екпелер бүкіл елге таралуда. Сарапшылар ата-аналардың балаларына екпе салдырмауы туралы мәселені жиі көтергенімен, Бангладеште осы уақытқа дейін екпеге күмәнданғандар болған жоқ. Оңтүстік Азияда күдік пен күмән екпе жасатуды үгіттеу шараларына кесірін тигізді. Мысалы, осыдан бірнеше жыл бұрын Пәкстанда өтірік-шыны аралас сыбыстардың кесірінен полиовакцинаторлар шабуылға ұшырады. Ол сыбыс мынау еді: «Батыс екпе арқылы ислам елдеріне қарсы астыртын жымысқы әрекет жасап жатыр» немесе «ОББ үй-үйді аралайтын вакцинаторлар арқылы Осама Бен Ладенді аңдып жүр». Үндістаның кейбір аймақтарында да әлеуметтік желілердегі анонимді жазбалар биылғы қызылша мен қызамыққа қарсы екпе егу науқанын сәтсіздікке ұшыратты.

Саханың айтуынша, тіпті вакцинаны құшақ жая қабылдайтын Бангладештің өзінде кейбір адамдар күмәнмен қарайды екен. Ол бірде танымал бір телевизиялық ток-шоуға қатысады. Студия қонағы болып отырған ықпалды бір әйел оған: «Неменеге екпе-екпе деп зарлай бересіздер? Пневмония мен пневмококкты инфекцияларды пенициллинмен-ақ жазып алуға болады», – деп дүрсе қоя береді. Саха оған: «Ханым, сіз сонда аурудың алдын алғаннан гөрі асқындырып барып емдеген арзанға түседі демексіз бе?» – дегенде әлгі кісі үндей алмай қалыпты. Егер сол әйел Сахамен бірге «Дакка Шишу» палаталарын араласа, жүздері қуарып оттегі бетперделерімен жатқан балаларды, дәліздерде жаны жабырқап отырған олардың туыстарын көретін еді. Бұлар – ауруханаға жетіп үлгергендері. Ал шалғайдағы елді мекендер ше? Лашықтар мен қыстақтарда мыңдаған бала әлі күнге дейін пневмококк инфекциясынан жантәсілім етуде.

Саха сол бір қуықтай үйдегі адамдардың қайғы мен үмітке толы аянышты жағдайын ойлап ауыр күрсінді. «Біз әлі де қанша баладан айырылып, вакцина күткен он жылдың ішінде қаншасының Санжида сияқты мүгедек боп қаларына қарап отыра береміз бе? Құдайға тәубе, қазір екпе бар емес пе», – деді ашулана.

Бельгияның Вавр қаласындағы GSK компания­сының зәулім ғимараты – әлемдегі ең үлкен вакцина өндіретін кәсіпорын. Компанияның ғаламдық вакцина президенті Люк Дебруинмен жүздескен күні киімімді екі рет ауыстыруыма тура келді. Әрбір вакцинаның биологиялық және қоспа құрамы жеке ғимараттың ішінде герметикалық түрде сақталады. Бөлмелердің ішіне кіру үшін мұнтаздай форма, аппақ аяқкиім мен қалпақ киіп, көзілдірік тағу қажет.

Дебруиннің айтуынша, бұл ғимараттар мен компанияның вакцина өндіру орталығына соңғы он жылда бес миллиард доллардан астам қаржы салынған. «Бұл – пайдасы мол бизнес. Тұрақтылық және өнімдерді ірі көлемде ұсына алу мақсатында және дамып жатқан әлемге қолжетімді бағамен сата алу үшін бұл бизнестің пайдасы мол болуы тиіс», – деп сөзін толықтырды.

GSK компаниясының пневмококк вакцинасын Даккаға жеткізуі халықаралық процесс болып табылады: араластыру жұмысы компанияның Сингапурдегі зауытында басталады. Сосын оларды Бельгия мен Францияға өңдеуге жібереді. Соңында екпе құтылары Бельгияға қайтып келіп, шетелдерге тасымалданады. Ваврдағы күміс түстес алып машиналар мен қазандықтарға көзілдірік арқылы зер сала қарағанымда GSK компаниясының тағы бір өнімі дайындалып жатты. Ол – балаларда жиі кездесетін дифтерия ауруын тудыратын, жыл сайын миллиондаған адамды азапқа салатын ротавирус атты патогенге қарсы екпе. Сахаралық Африка мен Оңтүстік Азияның ең кедей елдерінде бұл вирустан мыңдаған адам көз жұмады. «Дакка Шишуде» көптеген бала осы аурумен күресуде.

ИТАЛИЯ. Беатрис Вио. Он бір жасында менингококкты менингитке шалдығып, төрт жеріне ампутация жасалды. Ол – италиялық паралимпиада құрамасының мүшесі, қоларбада отырып семсерлесуден алтын медаль иегері және балаларға екпе салдырудың жақтаушысы.

Бангладеш үкіметі ГАВИ-ден GSK компания­сының ротавирус екпесін қабылдауға рұқсат алды. Келесі жылы ол қолданысқа енуі мүмкін. Келісілген жеңілдік пен қосымша қаржылық қолдаудан кейін үкімет екпенің әр екі дозалы курсына 50 центке жуық ақы төлейді. Бүгінде америкалықтар оны 220 долларға сатып ала алады. ГАВИ-дің көмегі уақытша ғана. Ол кедей елдердің балаларының дені сау боп өсуіне көмектесуді, сол арқылы елдердің экономикасын вакциналарды өз қаржыларына өндіре алатын жағдайға жететіндей етіп жақсартуды көздейді.

Қабылдаушы ел әлемдегі әрбір тұрғынға тиесілі ең төмен кіріс деңгейінен жоғарылаған кезде ГАВИ субсидия беруді тоқтатады. «Шекарасыз дәрігерлер» ұйымының вакцина саясаты жөніндегі кеңесшісі Кейт Элдер: «Бұл «транзиция» деп аталады. Бірақ денсау­лық сақтау министрлері оны «қолданыс­тан алынған» деп атайтын көрінеді», – дейді. GSK көшбасшылары мен өзге де ірі америкалық және еуропалық вакцина өндірушілері кедей елдерге жеңілдікті қалдыруға уәде бергенімен, субсидиядан айырылу екпе бағасының айтарлықтай өсуіне әкеп соғатыны анық. Мысалы, Бангладеште GSK пневмококк вакцинасының бағасы әр балаға 60 центтен 9,15 долларға бір-ақ көтерілуі мүмкін.

Бұл жайт елу есе көп төлейтін америкалық дәрігерге арзан көрінуі мүмкін. Бірақ «Шекарасыз дәрігерлер» мен өзге де сыншылар америкалық және еуропалық фармацевтикалық компаниялардың балалар екпесіне қойған бағасы, жеңілдікпен бірге алғанның өзінде, тым жоғары екенін айтады. «Фармацевтикалық компаниялардан жиі еститін сөзіміз: «Екпемен қамтамасыз етілген балалар үшін неге қуанбайсыздар?». Ал біз: «Қуанамыз. Бірақ көбірек балаларға жетсе екен дейміз», – деп жауап береміз», – дейді Элдер.

Бұл мәселенің «емінің» бірі – сол, АҚШ пен Еуропадан тыс бәсекелестіктің пайда болуы, атап айтсақ, Үндістандағы, Бразилиядағы, Вьетнамдағы, Кубадағы, Оңтүстік Кореядағы, тіпті Бангладештегі фармацевтикалық компаниялар. Даккадағы компания өзге елдерден келген ингредиенттерді пайдаланып екпенің ондаған түрін сатады. Үндістандағы Serum Institute атты алпауыт компания ешкімге қол жаймай, салыстырмалы түрде арзан вакцинаның жыл сайын миллиардтаған дозасын өзі өндіріп, бүкіл Үндістанға және шетелдерге таратады. «Гейтс» қоры мен Сиэтлде орын тепкен PATH үкіметтік емес ұйымының аурулар жөніндегі сарапшылары Serum Institute компаниясына өз еліндегі балаларға арнап пневмококк екпесін жасауға көмектесуде. Үндістан мен Африкада осыған қатысты тәжірибе жүргізіліп жатыр. Аталған вакцина нарыққа 2020 жылға қарай шығуы мүмкін.

Бүгінде Самир Саханың жасы 62-де. Әзірге зейнетке шығатын ойы жоқ. ПКВ-ның Бангладеште қаншалықты іске асқанын пайымдауға әлі ерте. Алайда соңғы рет екеуміз ауруханада бірге кетіп бара жатқанда ол оптимистік көзқараста болды. Сол күні ортақ палатада пневомококк инфекциясын жұқтырған үш нау­қас қана болды. Ешқайсысының өміріне қауіп төнген жоқ. Саханың ғалымдарының бірі компьютерде науқастар туралы кестемен жұмыс істеп отырды. Одан байқағаным, 2016 жылдың күзінде науқастар саны біршама азайған.

Саха орындықты итеріп, кестеге үңілді. «Тағы күтейік. Алдағы жылы көреміз, – деді ол жымиып тұрып. – Науқастарға жақсы болды. Ауруханада пневмониямен ауыратындар аз. Демек, өлім саны да азаяды», – деді. Микроскоптарға шұқшиып отырған зерттеушілерге қолын бұлғап: «Жұмыссыздар! – деп әзілдеп одан сайын мәз болды, – мыналардың бәрі жұмыссыз қалатын болды».

Мақаланың толық нұсқасы мен әлемдік зерттеулердің қайнар көзіне қол жеткізгіңіз келсе, shopnationalgeographic.kz арқылы онлайн жазылыңыз.

Би ең көне «дене тілі» болса да, қағазға түсірілмегендіктен оның кейбір түрінің мәдени маңызы уақыт өте келе жоғалып кетті. Осылайша, бірі – көнеріп, бірі жаңарып жатыр.

Мысалы, 2011 жылы Бейонс өзінің хит әні Run the World (Girls) клипінде эфиопиялық иық биі – эскистаны көрсетті. АҚШ-тың кей жерлерінде қызығушылық төмендеп кеткен сквер-дансқа ынта қайта оянуда.

Англияда 500 жыл бұрын көбінесе ер–азаматтар билеген моррис бүгінде тек әйелдерге арналған клубтарда танымалдыққа ие. Түркиялық еркектер Осман империясы кезіндегідей бел биін билейді.

Би түрлерінің қайта жандануы бұған дейін де болған. Діннің зайырлы өмірге араласуы азайған тұста жаппай билеу қайта етек жайып келеді. Тіпті бүгінде классика саналатын вальстің өзі жұптардың тым жақындасуына себеп болғандықтан болар, бір кездері оған да тыйым салынған-ды.

Авторы: Гүлназ Хан, фото: IMAGEBROKER

Мақаланың толық нұсқасы мен әлемдік зерттеулердің қайнар көзіне қол жеткізгіңіз келсе, shopnationalgeographic.kz арқылы онлайн жазылыңыз.

Ауғанстаннан келген Шершах 15 жаста, Белградтағы орталық теміржол вокзалында иесіз вагонды паналап жүр. Соңғы жылдары босқын балалар саны күрт көбейіп кетті.

Сербияда «қамалып», барар жер, басар тауы қалмаған мыңдаған бала Еуроодақ елдерінен пана сұрайды. Ал Еуропа оларды қаламайды.

елаха – ұялшақ, бірақ өз жасынан ересек көрінеді. Өйткені ол ересектердің өзі көрмеген қиыншылықтарды басынан кешкен. Мен оны Сербия мен Хорватия шекарасы маңындағы «Адасвечи» босқындар орталығында сенделіп жүрген жерінен кездестірдім.

Бір жыл бұрын Делаха Ауғанстанның соғыс­тан қираған  Нангахар провинциясынан қашып шыққан. Ол жалғыз жүруден жүрексінетін балғын еді. Артында ата-анасы мен төрт бауыры қалды. 10 жасар немере ағасы, 15 жастағы көкесі бәрі Талибан мен ИСИС басып алған Джалабадтан Пәкстан, Иран, Түркия арқылы Болгария мен Сербияға дейін 6400 шақырымдық жолды жүріп өтті. Оның арманы – Еуропа Одағы, атап айтқанда Францияға табан тіреу.

8 жасар Делаха Ауғанстандағы ата-анасына өзінің Еуропа сапарындағы қиыншылығы туралы айтқан жоқ. Олар: «Қиналған жоқсың ба?» – деп сұрады, мен: «Жоқ», – дедім. Уайымдатқым келмеді.

Делаха – ересек қамқоршысыз қиын сапарда жүрген әлемдегі 300 000 босқын баланың бірі. Олардың саны 2015-2016 жылдары алдыңғы жылдардағыдан бес есеге артты. Олар қиындық пен жәбір көруден қашқан адамдардың бұрын болмаған ғаламдық дүрмегіне қосылды. Кем дегенде, 170 000 жеткіншек Еуропа елдерінен пана сұрап, өтініш білдірген. Сербиядағы БҰҰ балаларға көмек көрсету қорының өкілі Майкл Сайнт-Лоттың мамыр айындағы дерегі бойынша, 7 мыңдай  босқынның 46 пайызы балалар екен.  Олардың көпшілігі Ауғанстаннан келген, әр үшінші баланың қараушысы жоқ.

14 жастағы Ауғанстаннан келген бала Белградта суық күні жуынуда. БҰҰ-ның Сербиядағы  балаларға көмек көрсету қорының мәліметінше, сексуалдық және физикалық зорлық-зомбылық қаупі жоғары болғандықтан мұндағы босқын балалар арасында қыздар сирек кездеседі. Белградтағы балалар жиналатын иесіз қойма, кейін ол қиратылып, балалар үкіметтік паналау орындарына алынды.

Делаха қазір Сербиядан шыға алмай отыр. 2016 жылдың наурыз айынан бері шекарада тәртіп күшейіп, Еуропаға Балқан арқылы бару қиындатылды. «Адасвечи» – босқындарды азық-түлік және мотельге ұқсас баспанамен қамтамасыз етіп отырған Сербиядағы 18 мекеменің бірі. Отбасы барлар бөлмелерге орналас­тырылған, жалғызбасты еркектер мен балалар сол маңдағы кенеп шатырларды мекендеуде.

Сайнт-Лоттың айтуынша, Делаха секілді балалардың бұл саяхаты аса қауіпті. Өйткені олар ұрыларға, зинақорлар мен контрабандашыларға жем болуы мүмкін. Мен олардан: «Сендер келген жерге қарағанда мұнда жақсы емес пе?» – деп сұраймын.

Ауғандық Асадулла – 11 жаста, көрші Хорватия шекарасына өтуге әрекет жасамас бұрын намаз оқуда. Ол әлі де Біріккен Корольдіктегі немере ағасына жетуден үмітті. Обреновацтағы босқындар орталығының ішкі көріністері. Бұл – Сербиядағы тамақпен, баспанамен қамтамасыз ететін 18 орталықтың бірі. Қараусыз балалар әдетте отбасылар мен еркектерден бөлек орналастырылады.

Минадан шыққан өрт, соғыс, Талибан баскесерлері туралы естеліктерден өзге Сербияда Делаханың үйінен әкелген ештеңесі жоқ. «Бақытты күндерім есімде, маған мұнда өте көңілсіз», – дейді ол.

Ол өзін және немере ағасы мен көкесін Иранда «пулемет көтерген тәліпке ұқсас» біреулердің ұрып-соғып, тонап кеткені туралы ата-анасына айтқан жоқ. «Ұрылар  кішкентай баланы тінтпейтін болар», – деп ағасы Делаханың ішкиіміне ақша тыққаны да бар. Бірақ бұл сапардағы ең қиыны – Белпагтағы орталық теміржол вокзалының жартылай қираған қоймасында жылусыз, электр жарығынсыз, тазалық жоқ жерде өзге босқындармен бірге қыстап шыққаны болды. Ол жер тым суық болатын. Кейде үйіне қайтқысы келетінін мо­йындайды. «Мен соншалық бақытты емеспін», – дейді ол. Алда не болатынын да білмейді. «Ештеңе. Қазір ештеңе де істей алмаймын», – дейді Делаха.

Хамид – 16-да. Иесіз жерде тамақ пісіруде. БҰҰ-ның балаларға көмек көрсету қорының өкілі Майкл Сайнт-Лоттың пікірінше, Хамид секілді жеткіншектер қауіпті саяхаттарға тәуекел етпей-ақ, Сербиядан пана сұрауы керек.

Авторы: Рания Абузейд, фото Мухаммед Мухейсен

Босқын балаларды қолдау үшін Мұхаммед Мухейсейннің everydayrefugees.org сайтына назар салыңыз.

Мақаланың толық нұсқасы мен әлемдік зерттеулердің қайнар көзіне қол жеткізгіңіз келсе, shopnationalgeographic.kz арқылы онлайн жазылыңыз.

Нью-Джерси штаты, теңіз жағасы саябағында орналасқан мына үй «бәрін қайта бастаған» көрінеді: биіктетеліп, «жалаңаш» кейіпке енген.

«Санди» дауылы үйлерді қиратса да, тұрғындар оны қайта қалпына келтіреді. Анығында, қоқайтып қояды.

Жерде тұруы тиіс қарапайым үйлер «ауада» мүлде қызық көрінеді.

Нью-Джерси жағалауында 2012 жылы болған «Санди» алапат дауылынан кейін іргетасын нығайту үшін адамдар баспаналарына уақытша тіреуіштер қойып жатыр. Кейбірі мұның жаңа құрылыс талаптарына сәйкес болып, өздерінің тасқын қаупінен сақтану деңге­йін азайту үшін осылай жасаған болуы керек. Алайда басқалары үшін, менің ойымша, бұл кіндік қаны тамған мекенді тастамауға деген шынайы ниеттен туындайды.

25 жыл бойы мен отбасыммен Джерси жағалауына демалысқа келіп жүрдім. Жағажай қызметі 205 шақырымдай жағалау белдеуін қоршауға алған. 2013 жылы биікке көтеріліп салына бастаған үйлерді суретке түсіре бастадым. Әдетте, біз үйді тұрақты нәрсе деп ойлауға үйреніп қалғанбыз, дегенмен өздеріңіз көріп тұрғандай, оның астын қазуға, жоғары көтеруге, орнын ауыстыруға, «сілкілеуге» де болады.

Кейбір үйлер «Санди» дауылынан қатты зардап шеккен. Үйлерді биіктету үшін жөндеуден бөлек 150 000 АҚШ доллары қажет. Тек осылайша ғана тұрғындар үйлерін кезекті апаттан аман сақтап қала алады.

Нью-Джерсидегі «Санди» дауылынан кейін тұрғызылған үйлер. Сағат тілімен сол жақ жоғарыдан: Брик қалашығындағы үйдің астына тіреу қойылған; Мына гараждың есігі ашық; Томс Ривердегі Миззен даңғылындағы ағаштар әлі де – классикалық үлгіде қырқылған; Лавалеттедегі Кингфишер жолы мен Орталық даңғылдың қиылысындағы үйлер біршама биікте тұр.

Осы фотожоба бойынша жұмыс істеп жүргенімде «біз осы не істеп жүрміз» деген ой маза бермеді. Ғалымдардың болашақта климаттың өзгеруі теңіз деңгейінің көтеріліп кетуі мүмкін екенін ескертуіне қарамастан, біз қираған үйлерді қайта қалпына келтіруге тырысамыз.

Нью-Джерси, Юнион жағажайы, Пайн көшесі, терезеден гүлдер көрінеді. Олар пластик болуы да мүмкін. Дегенмен бұл үйдің иелері әлі де күдерін үзбеген секілді.

Авторы және фото түсірген Ира Вагнер

Мақаланың толық нұсқасы мен әлемдік зерттеулердің қайнар көзіне қол жеткізгіңіз келсе, shopnationalgeographic.kz арқылы онлайн жазылыңыз.

Жетім горилла Конгодағы ғибадатхананы ветеринармен бірге аралап жүр. Дайан Фосси туралы толығырақ білу үшін National Geographic телеарнасын тамашалаңыз.

Дайан Фосси 1985 жылы өзінің Руандадағы зерттеу орталығына ветеринар Джеймс Фостерді «горилла дәрігері» ретінде шақырған. Бірнеше аптадан кейін Фоссиді біреулер өлтіріп кетеді. Бірақ Фостер ештеңеге қарамастан аурухана ашу туралы ойынан қайтпайды. Бүгінде Уганда, Руанда және Конгоның шекараларында өмір сүретін әлемдегі соңғы 880 тау гориллаларын өз қорғауына алған «Горилла дәрігерлері» ұйымында 15 ветеринар жұмыс істейді.

Эдди Камбале мен Мартин Кабуйайа Конгоның шығыс бөлігіндегі тыныш аймақ – Вирунга ұлттық сая­бағындағы джунглиге ай сайын барады. Олар әр горилланың денсау­лығын тексеріп, жарақаттарын емдеп, тіпті қажет болған жағдайда ота да жасайды. «Қалың орман қарулы қарақшылардың да сүйікті мекені. Кезігіп қалған жағдайда әуелі олардың басшысын әңгімеге тарту керек. Мен оларға қарапайым ветеринар екенімді айтамын», – дейді Камбале.

Былтыр олар «жедел жәрдем берушілер» атанды. Соңғы үш жылда Конго екі рет Эбола вирусының таралуымен күресті. Егер вирус осы аймаққа келсе, горилла қамқоршылары оның шығу тегін анықтап, ауруды қалған тау гориллалары мен адамдарға жеткізбей жойып жіберіп отырады.

Авторы: Нина Строчлик, фото: Молли Фелтнер, горилла дәрігерлері.

ХАЛЫҚАРАЛЫҚ ӘЙЕЛДЕРДІҢ МЕДИАҚОРЫ ОСЫ МАҚАЛАНЫҢ ЖАРЫҚҚА ШЫҒУЫНА ГРАНТ БӨЛДІ.

Мақаланың толық нұсқасы мен әлемдік зерттеулердің қайнар көзіне қол жеткізгіңіз келсе, shopnationalgeographic.kz арқылы онлайн жазылыңыз.

Африка үшін жоба дайындау – көптеген технологиялық кәсіпорынның мақсаты. Бұл құрлық әлі де белгілі бір деңгейде пайдаланылмаған нарық болып саналады. Әсіресе желілермен қамтамасыз етілмеген шалғай жерлер. Кения астанасы – Найробидегі BRCK жобасының директоры Марк Камау мобильді метеостансаның прототипін ұстап тұр.

«Силикон жазығынан» шабыт алған жастар адамдардың өмірін өзгертетін инновацияларға батыл қадам жасауда.

2004 жылдың бір күнінде Кения­ның Инженер атты қыстағында (бұлай аталу себебі – кезінде мұнда бір ағылшын азаматының техника жөндеу шеберханасы болғандығынан) алыстан нашар көретін бала сол аймақтағы жалғыз баспахананың қасынан өтіп бара жатып, өмірінде көрмеген бір нәрсеге – компьютерге көзі түсті.

Гуілдеген машинаның жанында тұрған бала сөздер мен сандардың белгісіз бір жолмен компьютерден қағазға басылып жатқанына таңырқай қарап қалды. Жасөспірім Питер Кариокай осы сәтте өмірлік жолын тапты.

Орамжапырақ және картоп өсірумен айналысатын ата-анасы Питердің көп уақытын баспаханада өткізетініне алаңдай бастады. Инженер қыстағында интернет ешкімде болмады. Электр жарығының өзі санаулы үйде болды. Технологиялық дүмпу деген ұғымнан ада болды. Соған қарамастан Питердің оған қызығушылығы арта түсті. Бастауыш мектепті үздік бағамен бітірген ол атақты «Масено» мектебіне қабылданды. Ұстазы Питерге компьютерлік ғылыми зертхананың кілтін табыстады. Сөйтіп, ол түні бойы кодтар жазды.

Балаларына компьютерді қолдануды үйретуді жән-тәнімен қалайтын мына самбуру әйелдері Найробидің солтүстігінде орналасқан қыстақтағы оқу бөлмесіне келіп отыр. Интернет арқылы істейтін білім туралы бағдарламалары бар планшетті қолдануды үйренуде. Африканың оқшауланған аймағына мұндай технология арзан смартфон арқылы келді.

2010 жылы он сегіз жастағы компьютер шебері Руанданың Кигали қаласына жол тартты. Кигали Африканың ең таза және тыныш қалаларының бірі болғанымен, транзиттік жүйесі құрлықтағы жалпы нормаға сай келмейтін. Себебі автобустар (шағын фургондар) сенімсіз, үнемі адамдарға лық толы және баяу жүретін. Жолаушылар көбінде есерсоқ мотоцикл жүргізушілеріне сенім артатын. Шындығына келсек, Африканың Сахара шөлінен төменгі бөлігінде жол-көлік оқиғалары өлімнің негізгі себептері ретінде ЖҚТБ және безгек ауруларының санымен теңесуге шақ тұр. Ал Кариокай көрген полиция статистикасында Кигалиде жол апаттарының 80%-ға жуығы – мотоциклдер еншісінде. Бұл деректер Кариокай мен оның бөлмелесі, Канададан келген аспирант Баррет Наштың назарын аударды. Кешқұрым Кариокай мен Наш ноутбуктарын сөндіріп, Кигалидің қызыл шамдары жарқыраған ауданындағы барға баратын. Басты сұраққа жауап іздейтін: Кигали тұрғындарын Uber сияқты тиімді, қолжетімді және қауіпсіз такси-мотоцикл қызметімен қалай қамтамасыз етуге болады?

Кариокай мен Наш бастапқы капитал іздеуге арналған ғаламтор сайтына өздерінің тұжырымдамаларын сипаттаған бейнежазбаны жүктеді. Акселераторлық топ оларға электронды хат жазып, Ирландияның Корк қаласында үш айлық тегін дәріс алуға шақырды. Мұның нақты ұсыныс екеніне көз жеткізген Кариокай мен Наш жұмыстарынан шықты.

Кәсіпкерлер Найробидегі iHub деп аталатын әйгілі технологиялық-инновациялық орталықта бірлесіп қызмет етіп жатыр. Олар мұнда идеяларымен бөліседі, дәрі алады және сайыстарға қатысып программалық жабдықтауға қатысты күрделі мәселелерді шешуде бәсекеге түседі. Бұл – «Силикон жазығының» кениялық нұсқасы – «Силикон саваннасының» жарқын көрінісі.

Кариокай мен Наш 2015 жылдың көктемінде Кигали қаласына тұжырымдамаларының пісіп-жетілген бағдарламалық қосымшаларымен оралды. Оған SafeMotos деген атау берді. Олар такси-мотоциклмен келе жатқанда аспанға бұлт үйіріліп, жаңбыр жауа бастады. Жауын астында қалған көліктер бір-бірімен жарысып, төбеге қарай ағылды. Бір кезде олардың алдында келе жатқан жүк көлігі артқа қарай жүріп кетті. Кариокай мотоциклден ұшып түсті. Кейінірек ернін тіккен хирург мән-жайды сұрастырғанда Кариокай мотоцикл жүргізушісінің жол апатына ұшырағанын айтты.

Дәрігер: «Мен мұндайды күнде көремін», – деді де әрі қарай тіге берді. Енді SafeMotos бағдарламасына арналған маркетингтік талдауы толыққанда аяқталды.

Бастапқы капиталы 126 000 долларды құраған руандалық стартап – бүгінде Африкадағы мотоциклды пайдалану қызметін ұсынатын алғашқы және ең ірі компания. Ол Кигалидегі лицензиясы бар және жіті бақыланатын 400-ден астам такси-мотоцикл жүргізушілерімен серіктес. 2017 жылдың жалпы табыс мөлшері 1,1 миллионды құрайды делінеді. Жуырда Кигалидің жалт-жұлт еткен су жаңа қонақүйлердің бірінің балконында Кариокай маған: «Менің арманым – Кигалиді ешкімнің тісі батпайтын берік «қамалға» айналдыру және одан бөлек он шақты қалаға қарай ойысу», – деп сырын ақтарды.

Uber сияқты компания, Питер Кариокай өзінің SafeMotos бағдарламасы арқылы бүкіл Африканы жолаушыларға арналған қауіпсіз мотоцикл қызметімен қамтамасыз етпек.

Инженер қыстағының мақтанышы – Африканың Сахара шөлінен төменгі бөлігін өзгертуді көздейтін «цифрлық» жасампаздар буынының өкілі. Олардың бой көрсетуі ұялы телефондардың бүкіл құрлыққа таралуымен және жоғары жылдамдықты интернеттің қолданысқа енуімен тұспа-тұс келеді. Соңғы бірнеше жылдың ішінде Батыс елдерінің венчурлық капиталындағы ондаған миллион доллар Кения, Руанда, Нигерия және Оңтүстік Африка сияқты елдерге ағылды. Оның нәтижесі – жаңашыл ұрпақ. Олардың SafeMotos жобасы тәріздес идеялары африкалықтардың тұрмыс жағдайын жақсарта алады.

Африканың жалпы ілгері жылжуына кедергі келтіретін экономикалық және қоғамдық-саяси қиындығына қарамастан, осындай дамудың болуы таңғаларлық нәрсе емес. «Бұл ғаламшарда тек бір ғана құрлықтың халық саны өзгелермен салыстырғанда жылдам өсіп келеді, – дейді Руанда Даму кеңесінің бас стратегі Стив Мутабази, – бұдан да жылдам қарқынмен өсуі мүмкін. Азия елдеріне қызыға да, қызғана да қарадым. Тек бір нәрсе анық. Экожүйеге ерекше мән беретін халқы бар дамып жатқан аймақ инвестиция үшін өте тартымды. Африканың да қазіргі күйі – осы».

Африканың сандық экономикаға кеш аяқ басуында да белгілі бір артықшылықтары бар. Ол «Силикон жазығында» қол жеткізілген табыс пен қателіктерден сабақ алды. Ел нарығы да жаңа шепке қарай бет алып келеді. Арзан жұмыс күші техника құрастыратын зауыттар үшін тартымды перспектива, т.б. Кенияның Ақпарат және байланыс министрлігінің бұрынғы тұрақты хатшысы, Найроби университеті жанындағы бизнес мектебінің кәсіпкерлік пәнінің профессоры Битанге Ндемо: «Қытай мен Үндістанның электроника нарығында қалай бәсекелесетінін қараңыз. Үндістан электронды заттар шығаратын ғаламдық орталық болу үшін дұрыс жолды ұстанып отыр. Қалай?! Екі қолға бір күрек таппай жүрген қарапайым жастарды жарты бағасына жұмыс істете отырып олар өз өнімдерін шығара алады. Мұндай іс тағы қай құрлықтың қолынан келеді? Африканың!» – дейді.

Болашаққа инвестиция салған мына 500 франктық банкнота көрсетілгендей, Руанда елі оқушылардың сандық әлемі туралы білімін кеңейтіп, тұрғындарды интернетпен байланыс­тырды.

Ндемо – өз елінің техникалық әлеуетін көтеріп, оның «Силикон саваннасы» деп аталуына үлес қосқан алғашқы кениялық азаматтардың бірі. Ол бүгінде жарнаманың маңызы артқанын айтады. 2007 жылы Кения­дағы M-Pesa компаниясы жасап шығарған мобильдік ақша аударымы қосымшасы арқасында африкалықтар банкке немесе банкоматқа бармай-ақ, ұялы телефон арқылы дүкендермен есеп айырыса алады. Сонымен қатар, адамдар кейбір компаниялардың жарығы тапшы үйлерге орнатқан күн панельдерінің төлемдерін де осы арқылы төлей алады. Uber – Шығыс Африкадағы өмірдің бір көрінісі. Оның бәсекелестері де жоқ емес.

Бүкіл аймаққа таралған жаңа технология тұрғындардың тауарды, киімді және басқа да заттарды ғаламтор арқылы сатып алуына жол ашады. iCow деп аталатын бағдарлама бақташыларға ірі қара мал санын қадағалауға көмектеседі. Ал Kytabu жағдайы төмен мектептердің оқушылары мен мұғалімдеріне оқулықтарды мобильдік құрылғыға жалға алуға мүмкіндік береді. Африканың экономикалық жағдайы төмен болғанымен, өнертап-қыштықтың дамуына кедергі бола алмады. Кигалидегі Карнеги-Меллон университеті ректорының орынбасары Мишель Бези: «Бірдеңе қажет болса Amazon арқылы тапсырыс береміз. Ауылда бәрін өздері ойлап табуына тура келеді. Оған менің студенттерім дәлел. Олардың жаны жаңашылдыққа құмар», – дейді.

Дей тұрғанмен, Конго Демократиялық Рес­публикасының, Бельгияның және Солтүстік Каролинаның университеттерінде қызмет атқарған Бези: «Африка «Силикон саваннасы» белсенділерінің үмітін ақтай алмауы мүмкін», – деп алаңдайды. Ол: «Идеяның болғаны әрине, жақсы. Бірақ ол іске аспаса, оның ешқандай құндылығы жоқ», – дейді. Скептиктер Африканың Сахара шөлінен төменгі бөлігіндегі халықтың 60%-ға жуығы жарықсыз отырғанын атап өтеді. Тіпті компьютерді қосуға жағдайы бар адамдардың оны пайдалануға мүмкіндіктері шектеулі. Бези интернеттегі қолжетімді мәліметтерді талдап, баға беретін Webometrics сайты бойынша ең жоғарғы рейтингке ие мың университеттің сегізі ғана Африкада (біреуі – Мысырда, қалған жетеуі – Оңтүстік Африкада) екенін айтады. Мұның әсері бүкіл Африка қоғамында анық сезіледі.

«Африка халқының ақпараттық технология туралы түсініктері өте төмен. Жас африкалықтар компьютермен тек орта мектепте танысады. Ал АҚШ-та төрт жастан бастап. Мұндағы компания басшылары IT-технологиялары өз компанияларына қандай артықшылықтар ұсынатындығын еш түсінбейді», – дейді Бези.

Қолдарындағы мәліметті пайдалану Питер Кариокай мен Баррет Наштың міндеттемелерінің бір бөлшегі ғана болды. Әр апта сайын SafeMotos құрушылары клиенттердің жүргізушілерге берген бағасын, пайызбен көрсетілген жаңарған статистиканы электронды пошта арқылы инвесторларына жібереді. Кигали орталығынан батысқа қарай әрі еңіс жолында орналасқан SafeMotos кеңсесіне барғанымда үлкен компьютер мониторының кейін талдау жасау үшін әр сапарды басынан аяғына дейін тіркеп отыратынын көрдім.

Білікті мамандар жағынан SafeMotos компаниясының басына түскен қиындықтар Африка мен «Силикон жазығының» ортасындағы шыңырау іспетті. «Мұнда дарынды бағдарламашыны табу қиын. Сондықтан бәрін өзім істеуім керек», – дейді Кариокай.

Технологиялық әлеуетін қалыптастыру, Руанда елі калифорниялық Zipline компаниясымен бірлесіп, дрондар көмегімен қан мен плазманы жеткізу жұмыстарымен айналысуда.

Ондаған өтініш берушімен сұхбаттасып, олардың ешқайсысының SafeMotos бағдарламасын дамытуға қарым-қабілеті жетпейтініне көз жеткізген Кариокай мен Наш Польшадан үш бағдарлама жасаушыдан құралған топты жалдауды ұйғарды. Сол сияқты жаңа дүниелерді нарыққа (Кигали жолаушыларына, инвесторларға, әлеуетті жарнама берушілерге, Кигали сыртындағы нарықтарға) енгізуді де өз мойындарына алады. Олардың SafeMotos тобына мүдделес адамдарды таба алмауы Руанда сияқты елдерде білім жү­йесінің ежелден ақсап тұрғанын көрсетеді. Кигалидегі Карнеги-Меллон университетінің ректоры Брюс Крог бұл жөнінде былай дейді: «АҚШ-тың тәрбиеге қатысты ұстанымы мүлде бөлек. Бала дүниеге келген сәттен бастап, оны «кім болғың келеді» деген сұрақты қою арқылы тәрбиелейді. Ол жақтағы білім жү­йесі балаларға критикалық ойлауды үйретуге бағытталған. Ал мұнда ол шектен шыққандық болып есептеледі. Бұл мәдениетте балалар бір орыннан тапжылмайды және өз беттерімен шешім қабылдай алмайды».

Әйтсе де, Руанда елі білім беру тарихында керемет, ең бастысы, жүйрік нәтижемен мақтана алады. Оның бір дәлелі – осыдан алты жыл бұрын Карнеги-Меллон университетін Кигалиге арбап әкелу. Пол Кагаме 2000 жылы президент атанған кезінде өз елінің екі онжылдықтың ішінде білімге негізделген экономикаға қол жеткізетінін жариялады. Даму кеңесінде істейтін Мутабази: «Адамдардың көбі күлді, – деп еске алады, – 2008 жылдың өзінде Кигали сыртындағы ешбір жерде талшықты-оптикалық кабельдер болмады. 2010 жылға қарай бүкіл ел талшықты оптика жү­йесімен қамтамасыз етілді. Осыдан жиырма жыл бұрын елдегі жоғары білім алғандар саны 4000 болды. Ал бүгінде 86 мыңды құрайды».

Мұндай прогресс Кариокайдың уақыт кес­тесімен ілесе алмай, кеш келуі мүмкін. Десе де, Кигали – осыдан 23 жыл бұрын 800 000 тұрғынның өмірін жалмаған геноцидке төтеп берген ең үлкен қала – SafeMotos сынды жаңа бастамалардың әрі қарай дамуына жағдай жасап отыр. Ол шағын, мұнда салыстырмалы түрде жемқорлық жоқ және ел билігі өте белсенді. Ал Кариокайдың елінде, яғни Кения­да бәрі басқаша. Ол: «Адамдар шенділерден ешқандай қайыр болмайтынын біліп, бәрін өз күштерімен шешуге тырысады», – дейді.

Уганданың Кампала қаласында орналасқан Fundi Bots компаниясының мақсаты – оқушылардың механика мен электроникаға деген ынтасын ояту үшін мынадай роботтар құрастыру.

Питер Кариокайдың туып-өскен қыстағындағы жолдан 320 шақ. қашықтықта орналасқан тағы бір Кения қыстағында Перис Босир есімді қыз анасы жүгері жинап жатқанда егістікте отырып, басқа өмірді елестететін. Оның Кебус қыстағында көрген адамдарының бәрі фермер немесе шаруашылықты оқытатын мұғалім болатын. Табыс көзі де төмен болды. Ойқыш-ұйқыш жолдар дақылдарды жәрмеңкелерге апаруға қиындық келтірді. Сөйтіп, олар еккен дақылдарын өздері тұтынып, қыстақтан әрі аса алмады.

Алайда Босир он жасқа толғанда тағдыры күрт өзгерді. Ата-анасы оны бес шақырым жерді жаяу жүріп өтпесін деп қарапайым мектеп-интернатқа берді. Белгісіз біреу жеті бірдей Dell компьютерін мектепке сыйға тартты. Босир оны алғаш рет көргенде жанары таңданысқа толы болды. Ол тіпті ұялы телефонды да өмірінде көрмеген еді. Ол әріпті қалай теретінін білмеді. Бірақ жастайынан алғыр болды. Ол көп ұзамай компьютерлердің маңызы зор екенін түсінді: Перис Босирдің қыстақтан қанат қағуына мүмкіндік туған еді.

Босир да Кариокай сияқты үздіктер қатарына еніп, компьютермен жабдықталған орта мектепке ауысты. Ол ұлттық ғылыми жобалар сайысында жеңіске жетіп, Найроби университетіне грант ұтып алды. Оның жатақханадағы бөлмелесі Рита Кимани де кедей ауданнан келген еді. Екеуінің де компьютерге деген әуесі бірдей-тұғын. Босир мен Киманидің жұптары жазылмады және технологиялық сайыстарда ешкімге дес бермеді. Босир болашаққа құрған жоспарлары туралы былай дейді: «Өткенге көз жүгіртіп, қалай өскенімізді еске алсақ, ата-анамыздың егістікте тер төгіп жүріп, ешқайсысы жағдайын түзеу үшін несие алмағанын түсіндік».

Табысы жоғары жұмыс SafeMotos сияқты Африканың технологиялық жаңа бастамаларымен бірге пайда болды. Компанияда Кигалидегі лицензиясы бар 400-ден астам мотоцикл жүргізушісі тіркелген. Фред Хакизимана осы компания арқылы бір жылдан астам уақыт бойы жүргізуші қызметін атқарып, екі есе табысына жаңа үй сатып алып, балаларын жекеменшік мектепке орналастырды.

2014 жылдың көктемінде қос құрбы бос уақыттарын шаруалармен және банк қызметкерлерімен сұхбаттасуға жұмсады. Кения тұрғындарының үштен екі бөлігі ауылшаруа­шылық саласында талмай еңбек етеді. Африка бойынша, несиенің небәрі 1%-ға жуығы шаруаларға беріледі. Босир мен Кимани тәуекел етуге қорқатын банк қызметкерлерін шаруалардың қаржылық есептер мен несие төлемін ұялы телефон арқылы жасай алатынына көндірген жағдайда қаржы секторы мен қызметке мұқтаж клиенттер базасының арасына көпір салуға болатынына нық сенді.

2015 жылдың мамырында Босир мен Кимани FarmDrive сайтын іске қосты. Сандық жазба платформасы банк қызметкерлері үшін кредиттік рейтингті бекітетін және шаруалардың қайсысы кішігірім несиеге лайық екенін анықтайтін негіз. FarmDrive сайтының пилоттық бағдарламасы елу шаруаны құрады. Бүгінде FarmDrive сайтының мәліметтер базасында жүз мыңдаған шаруа тіркелген. 830-ға жуығы несиеге ие болды. Ал банктер Кения­ның ауқымды ауыл шаруашылығына кредиттік бюро ретінде қызмет атқарғаны үшін FarmDrive сайтына ақша төлейді. Қос кәсіпкер мұнымен тоқтап қалмақ емес. «Кения­да бес миллионнан астам шағын шаруа бар. Ал Африка бойынша, 50 миллион шамасында. FarmDrive сайтын іске қосқанда ғаламдық деңгейге көтерілуді көздедік. Бүгінде Азиядағы шаруалардың да жағдайын ойластырып жатырмыз», – дейді Босир.

Қай жағынан алып қарасақ та, Перис Босир мен Рита Киманиді жетелеген ынта-жігер – Кениядағы сандық көріністің үздік үлгісі. Олар туып-өскен жерлерінің жағдайын жақсартуға ынталы. Бүгінде бүкіл әлемді шарлап, бизнес саммиттерінде сөйлеп, өзге де нарықтық мүмкіндіктерді қарастырып жүрсе де, олардың түп-тамыры – Кения. Кедей қыстақтардан шыққандарына қарамастан, бірқатар тарихи және мәдени себептер бойынша Кения үшін таңсық болып саналатын инновациялық қызметтен олар көп нәрсе ұтты. Айқын өзгешеліктерінің бірі – Ұлыбританияның отарлық билігі аяқталғаннан кейін Кения Африкадағы өзге халықтар жіберген қателіктердің қайталануына жол бермеді. Ндемо ол жайлы былай дейді: «Тәуелсіздік алғалы бері Кения экономикасы еркін дамыды. Мұндағы елдердің көбі Кеңес Одағына жақын болды және социализм жү­йесін құруды көздеді. Ал Уганда елі Иди Аминнен зардап шекті. Руанда елінің де жағдайы мүшкіл болды. Ал кениялықтар елу жылдан астам емін-еркін өмір сүріп келді».

«Бірдеңе қажет болса, Amazon арқылы тапсырыс береміз немесе ойлап табамыз».

МИШЕЛЬ БЕЗИ, КИГАЛИДЕГІ КАРНЕГИ МЕЛЛОН УНИВЕРСИТЕТІНІҢ РЕКТОР ОРЫНБАСАРЫ, РУАНДА

Угандадағы жас келіншектер код жазуды үйреніп жатыр. финляндиялық Rails Girls коммерциялық емес ұйымы қыздарға өз күштерімен бағдарлама жасауды үйретуді көздейді.

Сахараның оңтүстік бөлігі, Кения және Нигерия елдері үкіметтен гөрі аталған ірі елдерге аударылатын венчурлық капиталдан көбірек қолдау көрді.

Ел астанасы Найробиден 60 шақырымдай жерде орналасқан Конза қаласында аумағы 2000 гектарды құрайтын технологиялық орталық тұрғызуға атсалысқандардың бірі Ндемо: «Дәл қазір Кенияда саясат және ғылыми – зерттеу мен жеке сектордың арасында байланыс жоқ. Бұл байланысты тек үкімет орната алады», – дейді ол. 2013 жылы жаңашыл бастамалар үшін Конзо Африканың «ақылды қаласы» деп танылды. Бірақ оның құрылысына саяси шиеленістер мен спекуляциялар кедергі келтірді. Ндемо айтқандай, жылдамдық жетіспеді.

Бүгінде «Силикон жазығының» кениялық нұсқасы – Найробидің Килимани ауданы. Нақтырақ айтсақ, Нгонг-Роуд деген атпен белгілі, көлік қозғалысы тығыз, ескірген жол. Катализаторлардың бірі – iHub деген ықпалды технологиялық-инновациялық орталық. Оның аясында осы елге тиесілі көптеген жаңа бағдарлама пайда болды. Олардың арасында ата-аналарға балаларының денсаулығын жүктілік кезінен бастап сәби дүниеге келгенге дейін бақылауға көмектесетін Totohealth сайты бар. Найроби университетінің ғылыми орталығы Нгонгта орналасқан. Келесі көшеде технологиялық стартаптарды инвестициялайтын танымал 88mph сайтының кеңсесі орналасқан. Ал iHub компаниясына жақын жерде, шаһардың бағдарламалық ауданының қақ ортасында FarmDrive кеңсесі орналасқан.

Босир мен Киманиді қаладағы және бүкіл құрлықтағы кәсіпкерлермен байланыстыратын нәрсе бұл мәдени міндеттеме. Уақыт өте келе олар әрі қарай табысқа жетуге кедергі келтіреді. Стив Джобстың Apple кеңсесін ата-анасының гаражында ашқаны және Билл Гейтстің Microsoft бағдарламасын жасау үшін Гарвард университетінен шығып кеткені туралы аңызға айналған оқиғаларды Батыс халқы жылы қабылдауы мүмкін. Алайда дамып жатқан елдердегі тәуекелшіл компания­лар үшін мөлшерлемелер әртүрлі. «Бұл – Африкадағы кәсіпкерліктің шынайы көрінісі. Екі жүз тума-туыстан құралған қауымдағы жалғыз оқыған адам сенсің. Отбасыңды асырау міндеті – сенің мойныңда. Осылайша, керемет идеяң шектеулі күйде қалады», – дейді Бези.

Қоршаған ортаны инновациялық технологияның көмегімен қорғауға талпынып жүрген Джессика Чиге Найроби маңындағы колледжде бағдарламашы мамандығы бойынша оқиды.

Бір күні түскі кезде Босирмен бірге көлікпен Найробиден оңтүстікке қарай кетіп бара жатқанда Безидің бақылауы ойымнан кетпеді. Босир шаруалардың FarmDrive арқылы алған несиелерді қалай жаратып жатқанын көріп–білсе екен дедім. Олардың мәлімдемелері әртүрлі сипатта болды. Бір шаруа жақсы бапталатын орамжапырақ егістігінің аумағын кеңейту үшін 200 доллар несие алған және екінші рет несие алуға дайын болды. Бір шаруа отбасылық қиын жағдайға ұшырап, несиені қайтаруға жанталасты. Ал бір адам банктің ақшасын егінді суғаруға арналған арық қазуға дұрыс пайдаланбады. Нәтижесінде, алғашқы қалың нөсерде арық шайылып кетті. FarmDrive мақсаттары үшін табыспен қатар сәтсіздіктердің де пайдасы болды. Егер оларды біріктірсе, банктерге несиелік желілерді анықтауға көмектесетін мәліметтердің толық базасын жасауға болады. Сөйтіп, Босирдің зерттеуі өзі туып-өскен Кебус қыстағынан бастап, Кениядағы әрбір фермерлік шаруашылыққа пайдасын тигізер еді. Алайда Босирден африкалық кәсіпкерлерге көрсетіліп жатқан қауымдық қысым туралы сұрағанымда ол өз қыстағында ондай жағдайлардың жиі болатынын айтты. 25 жастағы әйел күрсінді де: «Бүгінде анам екеуіміз жиі сөзге келіп қаламыз. Ол мені түсінбейді. «Үйге неге көбірек ақша жібермейсің, бауырларыңа неге жұмыс тауып бермейсің» деп ренжиді», – деді.

Бәлкім, Босирдің анасы қыстағында FarmDrive қызметі іске қосылғанда пікірін өзгертіп, оң көзбен қарайтын болар. SafeMotos бағдарламасының бірлескен авторының әкесі Патрик Уакаба Кариокай: «Біз – африкалықтар кейде өзгерістерге қарсы шығамыз», – деп ағынан жарылды. Ол ұлының өнертапқыш атану мақсатында Найробидегі колледжге бармау туралы шешіміне реніш білдірді. Алайда өткен жылы Руандаға баласының жағдайын білуге барды. Қарапайым шаруа Кигалидің тап-таза көшелерін көріп таңғалды. Ол мұнда жас жігіттің кәсіппен айналыса алатынына көз жеткізді. Қорғаныш баскиімін киіп, мотоциклдердің бірінің артына отырып жүйтки жөнелгенде уақыт пен ғарыштан тыс жерге саяхаттап бара жатқандай болды. Ол зерттелмеген саваннаға бет алып, қарапайым және таныс жолдарды артқа тастап кете барды.

Инженерге қайтып келген шаруа былай деп есіне алады: «Компьютер экрандарының алдында отырған арманшыл адамдардың арқасында күндердің бір күні болашаққа қадам басатынымызды түсіндім».

Уашингтон қаласында қызмет ететін Роберт Дрейпер «NG» журналының фрилансер-жазушысы. Сирил Язбек – фрилансер-фотограф. Словенияның Накло қаласында тұрады. Ол Шығыс Африкадағы технологияның дамуын екі жыл бойы зерттеді.

Мақаланың толық нұсқасы мен әлемдік зерттеулердің қайнар көзіне қол жеткізгіңіз келсе, shopnationalgeographic.kz арқылы онлайн жазылыңыз.

Колумбия президенті Джуан Мануэль Сантос, 66 жаста. Ол еліндегі 52 жылға созылған соғысты тоқтатқаны үшін 2016 жылы Нобель сыйлығын алған. Сантос мырза қорғалатын аумақты ұлғайтқанда да National Geographic сыйлығымен марапатталған.

– Сіз саябақтар, табиғат, теңіз қорықтары мен өзге де қорғалатын аймақтарды мыңдаған шаршы шақырымға ұлғайттыңыз. Бұған сізді не күш итермеледі?

– Біз – биоалуандығы жағынан бай мемлекеттердің біріміз және климат өзгерісінен ең аз қорғалған аймақтамыз. Бұл колумбиялықтар мен жалпы адамзат үшін асыл қазына саналатын аумақтың ең үлкен бөлігін мүмкіндігінше тез арада қорғап қалуға ерекше жауапкершілік артады. Біздің ең құнды ресурстарды сақтауды жеделдетуіміздің себебі – осы.

– Соғыстан кейінгі Колумбия көптеген проблемамен бетпе-бет келіп отыр: жерінен айырылғандарға өтемақы төлеу, соғыстан қайтқан 7000-ға жуық адамға білім беру, хабар-ошарсыз кеткендердің санын анықтау, жерді миналардан тазалау. Қайсысы қауырт?

– Атап өткеніңіздің бәрі де – қауырт, бірақ біз жерді минадан тазалауға басымдық береміз. Колумбия – әлемдегі Ауғанстаннан кейін ең көп мина көмілген екінші мемлекет. Егер бейбіт ғұмыр кешкіміз келсе, елімізді минадан тазартып алуымыз керек. Бұл – ең бірінші мәселе. Бірақ, әрине, өмірлік даму жолымен бірге (соғыс болған аймақтарда), адамдар өзгерісті тез арада байқауы үшін шаруалардың жерлерін қалпына келтіруге басымдық береміз.

– Сіз 2017 жылы жазда Кариб теңізі мен Техаста болған алапат дауыл климат өзгерісінің көрінісі дедіңіз. Ал бұған күмәнданатындарға не айтасыз?

– Климаттың өзгеруін сезбеген жанды мен нағыз ақымақ дер едім. Олар ақиқатты көрмейді. Жер-анаға қиянат жасап жатқанымыз айқын ғой. Бұл бүкіл адамзаттың мәселесі. Мұны тоқтату үшін бірлесіп жұмыс істеуіміз керек. Олай етпесек, болашағымыз бұлыңғырлана бермек.

Соғыстан енді ғана ес жия бастаған Колумбия бейбіт күннің бағасын біледі.

Фото: Марк Тиэссен, NGM қызметкері, сұхбат ықшамдап алынды.

Мақаланың толық нұсқасы мен әлемдік зерттеулердің қайнар көзіне қол жеткізгіңіз келсе, shopnationalgeographic.kz арқылы онлайн жазылыңыз.

Тайвань. Биіктігі 18 метрлік мына «резеңке үйрек» Гаосюнь қаласының көркін бір ай бойы келтіріп тұрды. Үрленбелі скульптура – танымал сары ойыншықтың баламасы. Голландиялық Флорентин Хофманның инсталляциясын көру үшін мыңдаған адам ағылып, бұл маң мерекеге айналды.

Қазақстан. Үкіні қазақ халқы ежелден қасиетті санап бесікке, балалар тақиясына, әйелдер кимешегіне, жүйрік аттың жалы мен музыкалық аспаптарға таққан. Үкінің үлпілдеген қанаты жас нәрестелерді жамандықтан қорғап, иесін бақытқа, олжаға кенелтеді деп сенген.

Мақаланың толық нұсқасы мен әлемдік зерттеулердің қайнар көзіне қол жеткізгіңіз келсе, shopnationalgeographic.kz арқылы онлайн жазылыңыз.

Алматы облысындағы Саты ауылы маңындағы Малабек шоқысында жүріп өткен сырғыма жергілікті халық пен билік өкілдерін әбігерге салды. Сала мамандары кенеттен пайда болған табиғи құбылысты қазақ жеріндегі таулы аймақтарда бұрын-соңды болмаған ең үлкен сырғыма деп отыр. Аққан көшкіннің жүре бастағанына бір аптаға жуық уақыт өтсе де әлі күнге дейін тоқтай қоймаған.

Дәл қазіргі уақытта Облыстық Төтенше жағдайлар жөніндегі жедел штабтың өкілдері тəулік бойы кезекшілік жүргізіп жатса, «Қазселденқорғау» ММ басшылығы тау қыртысын зерттеуге кіріскен.

«19 сəуірде малды тауға айдау үшін жолға шыққанмын. Сол кезде мен тау бөлініп жатқанын байқағанымда түсініксіз гүрілдің дауыс қоса естілді, – дейді жергілікті бақташы Меллат Сағадатұлы, – артынан бір-біріне тиген тастардың дыбысы да естіле бастады».

Бақташының айтуынша, Саты ауылының әкімі мен «Көлсай көлдері» ұлттық паркі директорының орынбасары апат болған жерге келгенде жергілікті халыққа көлік жолдарының жабылатынын, сондықтан тез арада көшу керектігін айтқан.

21 сəуір күні тараған ресми мәлімет бойынша опырылып түскен жердің көлемі 50 млн текше метрді құраса, ұзындығы 1700, ал ені 900 метрге дейін жеткен еді. Қазір лай көшкіні Көлсай өзенінің аңғарына да жеткен.

«Тау көшкінінің жылдамдығы сағатына төрт метрден бір метрге дейін төмендеген. Егер көшкен топырақ өзеннің аңғарын жауып тастайтын болса, онда ауыр техникалар іске қосылып, жару жұмыстары жүргізілетін болады, – дейді ҚР ІІМ ТЖК «Қазселденқорғау» ММ басшысы Тоқтар Баймолдаев. – Соған қарамастан айналадағы елді мекендерге ешқандай қауіп төніп тұрған жоқ».

Барлық ақпаратқа қанық Алматы облысының әкімі Амандық Баталов журналистерге берген сұқбатында былай деген: «8 сəуірде осы аймақта жер сілкінісі болғанда артынан жауын да жауған. Мұнда тектоникалық жарылу сызығы бар. Осы факторлардың барлығы бір-бірімен байланысты».

Облыс əкімінің баспасөз қызметі хабарлағандай, кейбір БАҚ-та жарияланған Саты ауылына апаратын жол жабылды деген ақпарат шындыққа жанаспайды. Ол жол жабылған жоқ, ашық. Тау массасының қозғалуы «Көлсай көлдері» Ұлттық саябағы кардоны маңында болды.

Төтенше жағдайлар комитетінің соңғы мәліметіне сүйенсек, 23 сәуірде сырғыма Көлсай өзеніне қарай жылжуын жалғастыруда. Қозғалыс жылдамдығы сағатына 0,4 метрге дейін төмендеген.

Фото: Досжан Балабекұлы, ҚР ІІМ Төтенше жағдайлар комитеті.

Кептер мүсіні жойылып кеткен Гуаделупа каракарасының тоқыма қаптамасымен қатар қасқайып тұр.

Гуаделупа каракаралары жойылу алдында ғана бағалана бастады. 1876 жылы Мексика аралдарында бұл жырт­қыш құстың саны көп болғандықтан оларды зиянкес ретінде жү­йелі түрде атып та, улап та өлтірді. Бұл эндемия­лық жыртқыш құстар күрт азайып кеткенде ғана коллекционерлердің қызығушылығы оянды. Құсқа жоғары баға ұсынылғаны сол-ақ екен тұзақ құрушылар қатары күрт көбейді. Нәтижесінде, олар жойылып тынды. Ал бұл Лорел Рот Хоуп үшін мысқылды тақырыпқа айналды.

Бірнеше жыл бұрын әуесқой суретші Хоуп саябақта қарауыл болып жұмыс істеп жүрген кезінде қала көгершіндерін бақылауды ермек ете бастайды. «Мен табиғатты бағаламайтынымызды, ортақ құндылықтарды құрметтемейтінімізді сонда бағамдай бастадым, – дейді ол, – осы екеуін біріктіргім келді».

Хоуп тоқыма тоқып, оған «қала көгершіндерінің биоалуандылығын бүтіндеу костюмі» (Biodiversity Reclamation Suits for Urban Pigeons) деген ат қойды. «Мен оған аздап әзіл қосқым келді, өйткені қоршаған ортаға қамқорлық ісі – азабы көп шаруа», – дейді суретші.

Хоуп кептерлердің мүсінін ша­йыр­­дан құя бастады. Содан кейін ол жоғалған құстардың қауырсынын «үш өлшемді қалыпта қолмен тоқу» үшін жіптер мен бояуларды пайдаланды. Ол тігінші секілді құс мүсініне киімін өлшеп көрді.

«Бұл – көз қуантар бөз, – дейді Хоуп, – жүрекке ауыр тиетін қоршаған ортаның бүлініп-жойылуы көрінісін жағымдырақ нәрсемен жасырады».

Авторы: Ив Конант

ФОТО: АНДИ ДИАЗ ХОУП.  БЕЗЕНДІРГЕН: ПИТЕР ШОУТЕН, ТАБИҒАТТАҒЫ КЕМШІН ТҰС: ТИМ ФЛЕННЕРИМЕН БІРГЕ ӘЛЕМНІҢ ЖОЙЫЛҒАН ЖАНУАРЛАРЫН АШУ.

Мақаланың толық нұсқасы мен әлемдік зерттеулердің қайнар көзіне қол жеткізгіңіз келсе, shopnationalgeographic.kz арқылы онлайн жазылыңыз.

Бұл колибриді, бәлкім, айырсадақпен атып алған да шығар, ол енді махаббаттың бойтұмары ретінде базарда тұр.

«Егер құсқа қандай да бір залалын тигізер болса, ол күллі тұмса табиғатқа жасалған қылмыс деп есептеймін». Тергеуші-орнитолог Пеппер Трайлдың (жоғарыда, Орегон штатындағы Ашланд зертханасында) көзқарасы осындай. АҚШ-та бұл пікірдегі екі адам болса, ол – соның бірі.

Трайлдың жұмысы өте қиын. Ол табиғат қорғау саласында құзыретті органдар жіберген өлекседен сынама алады. Содан кейін оған сараптама жүргізеді. Кейде ол құсты бірден тани алмаса, қауырсынның сынамасы мен көлемінен бастап, оған ұзақ уақыт зерттеу жүргізеді. Құстың дерегі анықталған сәтте Трайлдың жұмысы да тәмам. Ол АҚШ Балық және жабайы жануарларды қорғау қызметінің өкілдері сияқты қажет жағдайда ДНҚ сараптамасын алып, өлім себебін анықтау үшін қосымша зерттеу жүргізеді.

Әдетте құстарға оқ тиеді немесе тұзаққа түседі. Бірқатары жасырын сауда барысында опат болады. Енді бірінің өлексесі аксессуар мен тұмарға айналып кетеді. Мысалы, кептірілген колибри Мексикада махаббат бойтұмары ретінде (chuparosas) сатылатынын Трайл көптен байқап жүр.

Ол жылына шамамен 100 құсқа қатысты қылмыстық істі тергейді және олар объективті болуы қажет, алайда арасында эмоцияға ерік беретін кездері де болып тұрады. «Құстың өлгенін білу қандай қиын, – дейді ол, – алайда бұл мәселеге жұрт назарын аударта алсам, бақытты болғаным».

Авторы: Кэтрин Цукерман, фото: Том Фоулкс

Мақаланың толық нұсқасы мен әлемдік зерттеулердің қайнар көзіне қол жеткізгіңіз келсе, shopnationalgeographic.kz арқылы онлайн жазылыңыз.

Америкалық ақбас бүркіттер мен құзғындар Аляска, Алеут аралдары, Уналяска қаласы маңында – қоқыс қалдықтарымен қоректенуде.

Өткен жылы қаңтарда Уналяска аралында Суизи Голодов ыдысына ыстық кофесін құйып алып, аяғына бәтіңкесін іле сала сыртқа шықты. Cөйтті де шабуылға тап болды. «Олар менің үйден шыққанымды бақылап, қолымда бірдеңенің барын көріп, күтіп тұрғанына күмәнім жоқ, – дейді ол, – саусағымнан айырылып қала жаздадым».

Оған шабуылдаған ақбас бүркіттер еді. «Датч-Харбор көгершіндері» (Haliae etusleucocephalus) деп аталатын бүркіттің осы түрі Беринг теңізіндегі Алеут аралдарында, балық айлағы маңында танымал.

Әсіресе, балық аулау маусымы кезінде, шамамен 4400 адам мекендейтін осы ауданға жүздеген бүркіт «қалдық тазалау» үшін ұшып келіп, ұя салады. Олар биік телефон бағаналары мен бағдаршамдарға қонып, өздерінің келгендерінен хабар береді. Көбею маусымы кезінде тым жақын жерде жүрген адамдарға шабуыл жасап, кейбірі адамдарды тіпті жаралап та кетеді.

Бүркіт дегенде біз, ең алдымен, мөлдір судан көксерке іліп алатын Американың айбынды құсын елестетеміз. Бірақ мұнда сіз бұзақы, жүгенсіз, қияңқы бүркітті көресіз. Олар аулап жейтін балық болмаса, шағала, үйрек, тиін, тышқан, қоқыстағы шіріген ет немесе баланың қолынан жұлып алған бір тілім пепперони пиццасымен де қоректене береді. Біз секілді бүркіттер де қоршаған ортаға бейімделеді.

Авторы: Лаурель Врайтман, фото: Корей Арнольд

Мақаланың толық нұсқасы мен әлемдік зерттеулердің қайнар көзіне қол жеткізгіңіз келсе, shopnationalgeographic.kz арқылы онлайн жазылыңыз.

Жеті құрлықты тегіс жайлаған құстар әлемі экожүйенің тепе-теңдігі үшін аса маңызды. 1500 жылдан бері тіркеуге алына бастаған құстардың кейбірі тіпті жойылып кетіп те жатты. Отарлау кезеңінде – әлемдік сауда-саттық қыза бастаған шақта тропикалық аймақтың биоалуантүрлі құстары мекенінен айырылып, үлкен қауіп-қатермен бетпе-бет келді. Халықаралық табиғатты қорғау одағы (ХТҚО) мен Bird Life International ұйымы бірігіп әзірлеген мәліметке сенсек, бүгінге дейін жер бетінен 200-ге тарта құс түрі мәңгіге жо­йылып кеткен және одан да көп түріне жойылып кету қаупі төніп тұр. Ал қалған құстардың көпшілігі бүгінгі «қатаң шарттарға» көнген.

АЛБЕРТО ЛУКАС ЛОПЕС ЖӘНЕ РАЙАН Т.УИЛЛЬЯМС, NGM ҚЫЗМЕТКЕРЛЕРІ ДЕРЕККӨЗ: BIRDLIFE INTERNATIONAL. БҰЛ САНАТТА ЖОЙЫЛУ АЛДЫНДАҒЫЛАР МЕН ТАБИҒАТТА ЖОЙЫЛҒАНДАР ДА БАР.

Авторы: Ив Конант

Мақаланың толық нұсқасы мен әлемдік зерттеулердің қайнар көзіне қол жеткізгіңіз келсе, shopnationalgeographic.kz арқылы онлайн жазылыңыз.

Жер бетіндегі 130-дан астам ұлт пен ұлысқа пана болған қазақ халқы қай заманда да өзінің ақжарқын пейілі, таза ниетімен ерекшеленген. Біздің кең байтақ еліміз қашан да өзге ұлт өкілдерін құрметтеп, қолындағы соңғы нанымен бөлісіп, кез келгенін бауырына басқаны белгілі. Сондықтан да болар осы күні елімізде тұрақтылық пен бейбітшілік үздіксіз салтанат құрып келе жатқанын мақтанышпен айта аламыз.

«Береке бастауы бірлік, ел іші тату тірлік» қағидасын мықтап ұстанған қазақстандықтар үшін Елбасының Жарлығымен 1996 жылдан бері жыл сайын ресми түрде тойланатын 1 мамыр – Қазақстан халықтарының бірлігі күні мерекесінің орны бөлек. Себебі бұл күні ел аумағында тұрып жатқан жергілік ұлт пен диаспора өкілдері төс қағыстырып, бір біріне деген жылы лебіздері мен ілтипатын білдіріп жатады.

Бұл күні «Достық» атты бір шаңырақ астына шоғырланған әрбір ұлттық-мәдени орталықтардың өкілдері ән айтып, би билеп, жалпыхалықтық мейрамның жоғарғы деңгейде өтуіне бір кісідей атсалуды дәстүрге айналдырған.

1 мамыр мейрамы бүгінде көпэтносты елдің тыныштығы мен татулығының нышанына айналып үлгерді.

Фото: Анатолий Устиненко

Скогафосс сарқырамасынан жоғары ұшып бара жатқан солтүстік шағаласы найзағайға ұқсас із қалдырады.

Құстардың әуедегі көзге көрінбес іздерін суретке түсірумен айналысатын фотографпен танысыңыз.

Eгер құстар аспанда із қалдырар болса, ол қалай көрінер еді? Бұл сұрақ барселоналық фотограф Ксави Боуды жылдар бойы толғандырды. «Жыланның құм үстімен сыр­ғыған кезде қалатын ирелеңдеген ізі тәрізді аспан әлемінде самғап жүрген құстардың да өзіндік белгісі болуы тиіс», – деп пайымдайды ол. Бірақ арнайы құралдардың көмегінсіз көкке қанша көз тіккенімізбен ұшып жүрген құстардың ізін көре алмайтынымыз анық. 38 жастағы Боу соңғы бес жылын құстар соңындағы түсініксіз бейнені суретке түсіруге арнапты. Өз сөзімен айтқанда, ол белгісізді белгілі ету жолында күшін сарп етіп жүр.

Кезқұйрық ізі әуедегі жыландай көрінеді. Испаниядағы жабайы өмірге бай Естани Д’Иварыс-и-Вилла Сана елді мекеніндегі сазды жер 1950 жылдары ауыл шаруа­шылығы кең етек жайған кезде тозып кетсе, ал 2005 жылы қайта қалпына келді.

Ол бейнекамерамен жұмыс істеуді құп көреді. Құстардың қозғалыс кезіндегі әрекетін таспаға түсірген соң Боу видеоэпизодтың бір бөлігін таңдап алып, жеке кадрларды бір суретке топтастырады. Бұл процесті ол фильм жасау деп есептейді. Боу соңғы нәтиженің қалай болатынын алдын ала айта алмайды.

Бізтұмсық шағаладан бастап, торғайға дейін фотограф Ксави Боудың нысанасына ілінді. Ол суреттерді ойдағыдай шығару үшін жоғары сапалы бейнекамера қолданады. Боу бала кезінде Барселонаға жақын Лобрегат-Ривер-Делта ауылында тұратын атасымен бірге серуенге шығып, ұзақ уақыт жүретін. Оның құс ізіне құмарлығы сол кезден басталды.

Ол «орнитография» деп аталатын бұл жобаны бастамас бұрын Барселонада геология және фотосурет саласында ғылыми атаққа ие болған. Кейін ол сән әлемінде жарық түсіруші маман ретінде жұмыс істеп, кино түсіретін «Пост­продакшн» студиясының серіктесі болды. Оның қазіргі жұмысы әуес ісі мен мамандығын ұштастырып тұр. «Бұл – техникалық қиын әрі қызықты кәсіп. Бұл – өз қалауымдағыдай табиғат пен суреттің байланысы», – дейді.

Испания. Роза қалашығының маңындағы шағалалар жасаған таңғажайып бейне.

Автор: Катрин Цукерман, фото-иллюстрациялар: Ксави Боу

Мақаланың толық нұсқасы мен әлемдік зерттеулердің қайнар көзіне қол жеткізгіңіз келсе, shopnationalgeographic.kz арқылы онлайн жазылыңыз.

Festo компаниясы өндірген SmartBird орнитоптері өте жақсы ұшады, өйткені ол нағыз құстар секілді «қанаттарын» қаққан сайын бүге алады.

Қашықтықтан басқарылатын дрондар мемлекеттік органдар, ғалымдар мен кинематогрофтар – жалпы әлемге құс көзімен қарағысы келгендер үшін аса бағалы құралға айналды.

Айналма қанатты «орнитоптер» деп аталатын бұл құралдың екі артықшылығы бар. Мына фотодағы құрылғы SmartBird деп аталады, оның «қанаттарының» құлашы – екі метрге дейін жетеді және ол боз шағала үлгісінде жасалған. Ол аспанда дыбыссыз әрі ширақ қимылдайды. Тар қуысты жерлерді де түсіре алады.

Дрон жасаушылардың айтуынша, оның артықшылығы сол, бұл құрылғылар қауырсындары бірінің үстін бірі жауып, қанаттарының көлемін өзгерте алатын құстарға ұқсас жасалған. Мәселен, ителгі-лашын осы әдіспен сағатына 350 шақырым жылдамдықпен әуеден төмен құлдилай алады. «Бұлай істей алатын әуе роботын білмеймін», – дейді биологиялық ұшуды зерттеуші Стэндфорд университетінің инженер-механигі Дэйвид Лентинк.

Авторы: Брэндан Борелл, фото: Макс Пинкерс

Мақаланың толық нұсқасы мен әлемдік зерттеулердің қайнар көзіне қол жеткізгіңіз келсе, shopnationalgeographic.kz арқылы онлайн жазылыңыз.