Кемеңгер – Кейт Орфф

Кейт Орфф үшін ауланы безендіру жеткіліксіз. Ландшафтық сәулетші жерді климаттың өзгеруі мен оның экстремалды әсеріне бейімдегісі келеді. «Саналы не санасыз түрде ғаламшарымыздың әр шаршы метрі адамдардың әрекетінен өзгеріске ұшыраған. Менің мақсатым – осыны позитивті дүниеге айналдыру», –  дейді Кейт.

Оның Scape атты дизайнерлік студиясы 2012 жылы «Сэнди» дауылы Статен Айленд аралында жүріп өткеннен кейін оның оң жағалауына «жанды тосқындарды». жасау үшін Нью Йорк штатымен (федералдық бюджет) ынтымақтастық орнатты. Тосқындар үш түрлі қызмет атқарады: жағалауды алдағы дауылдар мен эрозиядан қорғайды, Раритан шығанағындағы су тіршілігін қалпына келтіріп, жағалау маңа­йындағы тұрғындарға экожүйені бақылауға мүмкіндік береді.

Ол дизайнын өзі жасаған жерлердің «табиғат пен дәстүр, қоғамтану мен экожүйенің арасындағы көпір» болғанын қалайды. Сан-Франциско шығанағы Аламида Крик өзенін қалпына келтіру бо­­йынша ұсынылған жоба осыған үлгі бола алады.

Орфф адамдардан өз қоғамдарында белсенді дизайнер болуын сұрайды. Күрделі экологиялық өзгерістер орын алып жатқан мына уақытта ол «Жерге эстетикалық фон ретінде пассивті қараудың» қауіпті екенін баса айтады.

Авторы: Рейчел Хартиган Ши, фото: Бенедикт Эванс

Қиындықтар: күн мен желден алынатын жаңартылатын энергияның қоры мол, алайда оны келешекте қолданатындай етіп сақтау мүмкіндігі әзірге белгісіз болып тұр. Аустралиялық жобада алып литий-йонды батареялар қолданылса, Невададағы осындай жобаның бірінде ерітілген тұз пайдаланылады. 2050 жылға дейін энергияның 80 пайызын жаңартылатын энергиядан алуды көздеген Германия, елдегі көне өндіріс – көмір инфраструктурасын трансформациялауда. Жоспар мынадай: боттроп қаласындағы «проспер-ханиел» көмір шахтасын «батареяға» айналдыру.

Нысан: «Проспер-ханиел» шахтасы

Орналасуы: Боттроп, солтүстік Рейн-Вестфалия, Германия

Ерекшелігі: Жабылуға жақын көмір шахтасы қуат сақтайтын қоймаға айналмақ

Авторы: Джейсон Трит

Питер Беллербай әкесінің 80 жылдық мерейтойына арнайы глобус жасамақ болады. Екі жылдан кейін үйі мен көлігін сатып, тапсырыс бойынша ғана глобус жасайтын әлемдегі ең ірі компания құруға өзі кіріседі. XV ғасырда қолөнер шеберлері картаны жез тақталарға кері айналдырып  салатын болған. Бұл өнермен бүгінде лондондық Bellerby & Co. компаниясы айналысып келеді. «Глобус жасаушыларға қажетті құрылғыларды сатумен айналысатын жер бетінде басқа дүкен жоқ», – деп әзілдейді Беллербай.

1. Сферикалық өлшемі. Ендік сызықтарды ақырын сызуға арналған құрал.

2-4. Акварельді ұйымдар. Қолмен араластырылған акварельдің кішкентай ыдыстары.

5. Үстел глобусы. Жалбыз түстес 23 см-лік глобус. Ең үлкендерінің диаметрі – 127см.
6. Қылқалам. Аралас түстерді жағуға арналған.
7. Оятын құралдар. Глобус табанына мәтін жазуға арналған өткір металдар.
8. Үлкен компас. Ендік сызықтарды салу барысында қолданылады.
9. Ішкі шпиндель. Глобустың айналуына мүмкіндік береді.
10. Қиындылар. Карта қиындылары аралас­тырылған түстермен боялады.
11. Штангенциркуль. Шеңбердің ұзындығын өлшеуге арналған.
12. Каллиграфия­лық қаламдар. Қалам глобуста жеке мәтіндерді жазуға арналған.
13. Сорғыш қағаз. Қағаз артық бояуды сіңіріп алып отырады.
14. Ағаш негіз. Шарды мойынтіректер глобустың 360 градусқа айналуына мүмкіндік береді.
15. Суретші кітабы. Түс түрлерін жинақтайды.
16. Мата қиқымы. Матада Bellerby компаниясының логосы таңбаланған.

Авторы: Нина Строчлик, Фото: Аарон Тиллей

Қиядағы құздан күркіреп тұрып құлап ағатын арынды да айбынды осы бір күміс моншақты су бұрқақтары көп елде кездесе бермейтін құ­былыс. Ол тек аспанмен талас­қан таулары бар аймақтарда ғана, сондағы алып шың құздардың қар мен мұз басқан жақпартасты жоңдарында ғана пайда болатын табиғат туындысы. Ғажабы сол, сарқырама деп аталатын осындай сұлу да сиқырлы кө­рі­ністерден жаратушы иеміз біздің Қазақ елін де кенде етпе­ген. Оған Алатаудағы Аюлы, Жоңғар қақпасындағы Мұздыбұлақ, Алтайдағы Көккөл, Тянь-Шаньдағы Күркілдек су құламалары анық дәлел.

Осылардың ішінен жұртшылық Аюлы сарқырамасын жақсы білуі мүмкін. Олай дейтініміз, Алматы қаласынан небәрі 44 шақырым жердегі Түрген аңғарында орналасқан бұл табиғат нүктесін тамашаламаған турист, ондағы 30 метрлік су құламасының сұлбасын салмаған суретші кем де кем. Жоңғар жотасындағы Мұздыбұлақ сарқырамасы туралы да осыны айтуға болады. Бір ғана мысал, сіз «Қазақфильм» шығарған «Заманай мен Аманай» киносын білесіз бе? Білсеңіз, сонда көрген жанның есінде көпке дейін қалатын алып жартас бар. Міне, сол кинокадрдағы мың сан моншақ себезгілеген су құламасы осы Мұздыбұлақ сарқырамасы. Ал енді Алтайдағы Көккөлге келер болсақ, ол туралы әңгіме қысқа. Себебі, биіктігі 72 метрлік бұл табиғат ғажайыбы туралы Қазақ Совет Энциклопедиясының 6 томы мен жазушы Әлібек Асқаровтың «Алтай» атты кітабында егжей-тегжейлі жазылған. Оқырман олардан Қазақстандағы ең биік осы сарқыраманың ерекшелігі неде, қасиеті қандай, ол қалай, қай уақытта пайда болған деген сұрақтарға толық жауап ала алады.

Жоғарыдағы табиғат феномендерінің ішінде жұртшылық­қа әлі белгісіз бір су құламасы бар. Ол Тянь-Шаньдағы Күркілдек сарқырамасы. Алматы облысының Райымбек ауданындағы Шұбартал жайлауында орын тепкен оның биіктігі 54 метр. Құз-қия жақпартастар мен ну орман, қалың шыбырдың арасында орналасқандықтан да оны көп ешкім білмейді. Білмегендіктен де Күркілдек деп аталатын бұл сарқырама туралы теледидар мен баспасөзде әлі ештеңе айтылмай, жазылмай келеді. Ал көрінісі әсем-ақ! Тұрған жері де тамаша!

Әрине, Қазақстандағы біз сөз етіп отырған сарқырамалар Гиннестің рекордтар кітабына енген Анхель ғажайыбы емес. Венесуэладағы оның биіктігі 1054 метр ғой. Сондай-ақ  біздің жоғарыдағы сөз еткен су құламалары ТМД елдерінің арасында бірінші орын алатын Тальниковая сарқырамасымен де жарыса алмайды. Ол 600 метрлік құздан құлайды емес пе. Немесе өзіміздің Орталық Азия республикаларын алып қарайық. Бұлардағы ең үлкен сарқырама Қырғызстанның Ош облысындағы 300 метрлік Арысланбоб деп есептеледі. Осы табиғат феномендерінен хабардар кей адам біздің жоғарыдағы 30, 54,72 метрлік Аюлы, Күркілдек, Көккөл сарқырамаларын көріп, көңілінің қоңылтақсып қалары анық. Бірақ бұлар мүлде жоқ болса қайтер едік. Қалай дегенде де бардың аты бар ғой. Ендеше сол бар дүниемізге барып жүрміз бе? Мәселе сонда.

Авторы: Жанболат Аупбаев, фото: Досжан Балабекұлы

Мына сары армадилло Айова штаты, Дабек қаласындағы Миссисипи өзені ұлттық музейі мен аквариумында түсірілген.

Ксенатралдық сүтқоректілерге жататын мүкітістілер: еріншектер (Brady podidae), құмырсқа жегіштер (Myrme cophagidae), сауыттылар (Dasy podidae) батыс жартышарды сонау палеоцен дәуірінен бері мекендеп келеді. Олар өз түрлерін мәңгілікке сақтаудың амалын тапқаны анық. Алайда олардың шағылысқанын байқаудың сирек болғандығы сондай, ғалымдар оны өте үлкен олжаға балайды.

Бразилиялық эколог Нина Аттиас олардың шағылысуының үстінен түсті. Сауыттылардың 20 тобы бар. Ол докторлық жұмысында өзгеше сарғыш түсті, алты жолақты сауытты Euphractus sexcinctus-ты зерттеп, ұрпақ жалғастырып жатқан қос мүкістіні камераға түсіріп алған.

Бразилияның сулы әрі батпақты алқаптарындағы сары сауыттылар жыл бойы құлпырып жүреді. «Еркектері ұрғашысының иісін сезіп, оған жақындағанда,  ұрғашысы тыным таппай, жүгіре бастайды, – дейді Аттиас. – Сіз аналықтың есерсоқ секілді жүгіргеніне, ал бір топ аталықтың оның артынан қуғанына куә боласыз. Осылайша, араларындағы ең жылдамы оны қуып жетіп, оған жақындағанымен, коитус сол қуып жүрген кезде-ақ басталып кетеді».

Барлық сүтқоректінің арасында аталық сауыттының жыныс мүшесі денесінің пропорциясына шаққанда ең үлкен болып саналады. Мәселен, E. Sexcinctus аталығының бойы 30 см, ал жыныс мүшесінің  ұзындығы 15 см дейін жетеді. Шағылысу сәтті аяқталса, 60-65 күннен кейін аналығы балалайды.

Пиауи штатында осы жануарларды қорғауға арналған саябақ ашылған. Аттиас жұмыс істейтін Жабайы аңдарды қорғау институтының қолдауымен Мату-Гросу-ду-Сул, табиғатты сақтау жаршылары ретінде сауыттыларды асырауды жоспарлауда. — Патрисия Эдмондс

Сауыттыларды біле жүріңіз

1. Үшжолақты

Сауыттылардың екі түрі «Оңтүстіктік үшжолақты» және «Бразилиялық үшжолақтылары» ғана қатер төнгенде доптай домаланады. Халықаралық табиғатты қорғау ұйымы сауыттылар мекендейтін орта тарылып, жаппай ауланғандықтан, олардың бразилия­лық түрінің осалдардың қатарында, ал оңтүстіктік түрінің (T.matacus) жоғалып кету қаупінде тұрғанын анықтады.

2. Тоғызжолақты

Dasypusnovemcinctus-тің сауыт тектес қалқаншасының, негізінде, 11 жолағы мен майысқақ тінмен байланыстырылған сүйек пластиналары бар. Бұл – сауыттылардың көбейіп келе жатқан жалғыз түрі.

3. Алып

Pridontes maximus деп аталып, Оңтүстік Америкада таралған ең алып сауыттының ұзындығы – 1,52 метрге, ал салмағы 50 килоға жетуі мүмкін.

Авторы: Джоэль Сартор

Мақаланың толық нұсқасы мен әлемдік зерттеулердің қайнар көзіне қол жеткізгіңіз келсе, shopnationalgeographic.kz арқылы онлайн жазылыңыз.

Крамп Кук аралдарының ең ірі «Раротонганың» маңында суға сүңгуде.

Акуланы аулауға тыйым салуды қолдайтын д.крамптың көкейіндегі сауал: акулаларды заңмен қорғау мүмкін бе?

Кеме айлағына келген олардың қолы сары желбезекті тунаның ішек-қарнымен былғанған. Конини Ронго мен Белла Смит әлемнің ең ірі акула қорығында өмір сүруге енді бейімделгендей.

Кук аралдарындағы 15 порттың ең ірісі – «Раротонгада» 17 жастағы екі қыз балық аулайтын бірқатар қайықтардың маңында ет ұсақтауда. Олар америкалық биолог Джессика Крампқа акула­ларды түсіру үшін суасты камераларын орнатуға көмектесуге ерікті ретінде келген. Ал Крамп оларға шамамен екі миллион шаршы шақырым қорғалатын аймақтың тарихын баяндап жатыр. Крамптың жұмысын National Geographic пен Rolex қолдап отыр.

2011 жылы Крамп рифтері акулаларға толы оңтүстік Тынық аралдарына қоныс аударған. 18 айдан соң Кук аралының ерекше қорғалатын экономикалық аймағында акуланың өзін не етін сатумен, болмаса, тасымалдаумен ұсталған кез келген кемеге ең кемі 73 мың АҚШ доллары мөлшерінде айыппұл салатын заң шықты.

Қазір Крамп қимыл-қозғалыстарын бақылау үшін 28 акулаға спутниктік ен салуды жоспарлау­­да. Оларды қорғау жобасын жүзеге асыру үшін Крамп су бөрілерінің қайда және қаншылықты алысқа жүзетінін анықтауға ниетті.

Кемеде Крамп жасөспірімдерді жұмыспен таныстырып, оларды мұхит табанына апаратын GoPro камерасы мен жемнің ұзын таяқ-құрылғыға қалай ілінетінін, GPS координаттарды қалай тіркеу керектігін түсіндіріп жатыр. Акулаларды белгілейтін зерттеу жобасы бойынша ол мақұлықты қармаққа түсіріп, арқа қанатын тіліп, спутниктік ен енгізетіндерін айтты. Мұны естігенде қыздардың көздері шарасынан шыға жаздады.

«Бұл әрекетіміз қатыгез көрінгенімен, оларды осылай ғана қорғай аламыз, – дейді Крамп. – Акула­ларды зерттеуіміздің бір себебі – олардың құрып бара жатқанында. Кук аралындағы заңның қаншалықты тиімді екенін анықтау керек».

Су ресурстары министрлігінде коммерциялық балық шаруашылығы мәселелерін басқарған Джош Митчельдің айтуынша, қорық ашылғанға дейін кез келген кеме күніне кемі бес-алты акуланы ұстап әкететін. Әдетте, заңсыз аулаушыларды анықтау қиынға соқпайды. Өйткені акула терісінен шығатын аммиак иісін жасыру мүмкін емес.

Джессика Крамп Кук аралдары айналасында қорық ашуға үлес қосқанға дейін өлтірілетін мақұлық арасында мына Жібек акулалары да бар еді.

Митчельдің айтуынша, 2012 жылы «Нөлдік толеранттық» заңы қабылданғаннан кейін бұрынғы инспекторлар қызметтен босатылды. Содан бері төрт кеме айыппұл ретінде 247 мың доллар төлеген.

Бірде Крампқа университетіндегі профессоры ең мықты ғалымдардың, әдетте, өздері шығарған теорияларды теріске шығаруға бар өмірін арнайтындарын айтқан екен. Крамп жобасына қажетті деректерді үш жыл жинады. Ол бұл ақпардың табиғат жанашырлары мен заң шығарушы органдарға тиімді тетіктер табуға сеп болады деп үміттенеді. «Мен акулалардың қорықтарда да қырылып жатқанын білемін, – дейді Крамп, – заң тиімсіз болса, марапат пен импульстың құны бір тиын».

Заңдардың мінсіз болғанының өзінде бірлі-жарым кемшіліксіз тағы болмайтынын ол түсінеді. Қорғалған аумаққа тек медициналық көмек сұрауға ғана кірген деген желеумен кейбір акула бөліктерін артқан кемелерге айыппұл салынбаған екен.

Кук аралының халқы үшін акулалар taura atua, яғни жан-жануардың күзетшісі саналып келген. Алайда заманауи пайдакүнем балықшылар үшін ол бәсекелестік құралына айналып кеткен.

Камераны суға түсірмес бұрын Крамп портқа тоқтап, жемдерді қарап шығады. Үстел басына жиналған бір топ балықшыдан ол: «Жігіттер, бүгін қармақтарыңа бірдеңе ілінді ме? – деп сұрайды. – Акула аулағандар бар ма?» Екі сұраққа да «жоқ» деген жауап естиді. «Неге өтірік айтасың?» – деп қанжығасы майланған бірақ түк білмегендей мүләйімсіп отырған жігітті бас салды.

Крамптың бұл портта әжептеуір абыройы бар. Балықшылар оны «акула ханым» деп атайды. Ол балықшыға акула өлтірудің салдары туралы көп түсіндіріп жатпайды, енді ұмытпастай ұрысып кетеді. Өйтпесе ол өзін кінәлі сезінеді.

Кеме діттеген орынға келіп, GoPro камералары қайтадан шығарылды. Бірақ Крамптың жас көмекшілері маңайдан акуланы көре алмады. Келесі күні олар GoPro камерасын қосып қарағанда Крамп қарайған бірдеңені байқайды. Бұл – акула! Барлығы қуаныштан қол алысып жатты. «Бұл камераны суға мен тастаған болатынмын», – деп Ронго мақтанды.

Жоғары сынып оқушылары – Ронго мен Смит теңіз биологиясы мамандығы бойынша жоғары оқу орнына тапсыруды жоспарлауда. «Кеңседе жұмыс істегенше, акула ханымы болғым келеді, – дейді Смит.  – Осындай атау маған жарасып-ақ кетер еді».

Авторы: Нина Строчлик, фото: Энди Манн

Мақаланың толық нұсқасы мен әлемдік зерттеулердің қайнар көзіне қол жеткізгіңіз келсе, shopnationalgeographic.kz арқылы онлайн жазылыңыз.

Түкті вампир айлы түнге еніп кетті. Мақсаты – кешкі аспен оралу. Мексикадағы Юкатан түбегінің кеміргіштері мен басқа да майда тіршілік иелері үшін түн – аса қауіпті уақыт. Себебі жемтік іздеген жыртқыш жарқанаттар ұясынан шығады.

Олар Мая ғибадатханасының төбесінен бастарын төмен қарай салбыратып тұрды. Бізге тесіле қараған көздері каскамыздағы шамның қызыл жарығымен шағылысып, жан-жақтан жылтырайды.

Азулы, жарқанаттардың құлақтары ұзын әрі түссіз, дене бітімі әжімденген, ал танауларының үстіндегі жапырақ мұрындарын эхолокация үшін пайдаланады.

Мехико қаласының ұлттық дербес университетінің профессоры Родриго Меделлиннің айтуынша, Юкатан түбегіндегі Калакмул биосфералық қорығындағы бұл жарқанаттар басқалар сияқты мың-мыңдап топтаспайды. Олар азғантай ғана топқа бөлініп, бір-бірін қызғыштай қорғайды.

Алты жарқанаттың біріне торын лақтыр­ған Меделлин біреуін ұстап алды. Ол былғары қолғабымен жарқанатты сүйкімді әрі жағымды етіп тұрған қалың үрпек жүні, алға шығыңқы танауымен осы сүйкімділікті бұзып тұрған өткір тістері көрінетіндей етіп қолына алды. Мына біреуі ұрғашы екен. Ол бізге ырсиған тістерін көрсетіп, айбат шегіп тұр. Меделлин байсалды қалпынан танбастан, оның қанатын ашып, бас бармағы астындағы бүгілген, қылыштай өткір тырнағын көрсетті.

«Мынаны жемтігін аулауға қолданады», – деді ол. Тырнағына қарап-ақ көп нәрсені аңғаруға болады. Оның «тамақ рационында» тек шыбын-шіркей емес, кеміргіштер мен сайрағыш құстар, сондай-ақ өзге жарқанаттар да бар.

Тордағы спектрлі жарқанат үстелдегі жапырақ қалдықтары арасындағы тышқанды жегелі тұр. Бразилиядағы жыртқыш жарқанаттарды зерттеген ғалымдар олардың далада аң аулағанын көре алмаған. Сондықтан олар жыртқыштарды камераға түсіріп, зерттеуге қажетті дыбыстарды жазып алуда.

Оңтүстік Мексикадан Боливия мен Бразилияға дейінгі аралықта осы жыртқыштардың екі түрі табылған. Олар – түкті жалған вампир (Мая ғибадатханасынан табылғаны) мен «спектрлі» деп аталатын Линнеус жалған вампир жарқанаттары. Осылардың кейбірі Парагвай мен Аргентинаның оңтүстік аудандарына дейін жеткен. Соңғылары – Жаңа дүниенің ең алып жарқанаттары. Олардың қанат құлашы бір метрге дейін жетеді. Жаңбырлы орман ортасына төнген қауіп Мексика жарқанаттарына да қатер төндіруде, сондықтан жарқанаттар мекендейтін жерлерді анықтау аса маңызды.

Түкті жалған жарқанаттар туралы ақпарат тым аз. Ғибадатханадағылардың бойы мен салмағын өлшеу үшін Меделлин  бірнешеуін ұстап алып, сыртқа алып шықты. Олардың төртеуі – еркек, екеуі ұрғашы, қалған біреуі «жүкті» болып шықты. Жарқанаттардың қарым-қатынасы туралы көбірек білмек болып, зертханаға генетикалық тексеруге жіберу үшін ғалымдар әрқайсысының қанат терілерінен үлгі алды. Олардың жемтіктерін қалай аулайтынын анықтау мақсатында үш жарқанаттың (арасында жүктісі бар) арқасына шағын GPS құрылғысы орнатылды.

Жарқанат паналаған жер жартылай желінген тікенді қалта тышқанының сүйектеріне толы. «Біздің ойымызша, бұлар жемтіктерін сыртта жеп, артылғанын үйіне алып келеді», – деді Меделлин. Мұндай олжа көбіне жемтігін өздігінен аулауға мүмкіндігі жоқ жаңа төлдегендерге бұйырады. «Біз олардың бақандарынан қашан ұшып кететіндерін, қайда баратындарын, кім-кімді тамақтандыратынын және жемтіктерін қалай аулайтындарын білмекпіз», – деді ол.

Жарқанаттардың шамамен немен қоректенетіні ғибадатханадағы кешкі астан қалған қалдықтар мен нәжістерінен біршама түсінікті болды. «Қара! – деп таңырқады қолына кішкентай шіри бастаған жас тышқанның қаңқасын ұстаған Меделлин, – олардың мұны түгелдей жеп қоймағанына таңмын. Әдетте,  сүйек, тырнақ, құйрықтарына дейін қалдырмай жеп қоятын». Сондай-ақ олар сары көбелектің қанатын қалдырып, қалған жерін жеп қойған. Кешкі асқа цикада мен құс жеген сияқты. «Біз өзге жарқанаттардың қанаттарын да кездестіріп жатамыз», – дейді ол. Олар сирек кездесетін жарқанат түрлерін азық қылады. Меделлин бұл жарқанаттардың неге өз тұқымдастарын қорек қылатыны мен түкті  вампирлердің бұған қалай келгенін анықтамақ.

Спектрлі жарқанат немесе Линнеус жарқанаты зерттеушінің қолғабын тістеп алған. Бұл жарқанаттың салмағы – шамамен 170 грамға, ал құлашы бір метрге дейін жетеді. Ал оның өткір тырнақтары негізгі қаруы саналады.

Меделлиннің айтуынша, түкті және спектрлі жарқанаттар маялық көне «Popol Vuh» аңызында баяндалған жарқанаттарға ұқсайды. Оқиғада баяндалғандай, егіз Мая батырлары «жарқанаттар үйіне» кіреді. Үңгір мая тілінде Camazotz деп аталатын қанқұмар жарқанаттарға толы болады. Олардың адам мен аңды өлтіруге арналған қылыштай тұмсықтары бар-мыс. Құтылу үшін егіздер бүріккіштеріне кіріп, жан сақтайды. Жарқанаттар түні бойы егіздерді әбден қинайды. Таң атқанда шегінетін жолды тексермек болған егіздің бірі шыға бергенде, Camazotz басын шауып тастайды.

«Мына жарқанаттар тура солай жасайды. Олар жемтігіне  төніп келіп, үстеріне жартылай ашық қанаттарымен мініп алады. Бас бармағының тырнағын батыра басынан тістеп өлтіреді. Camazotz-тың әрекетіне таңғалудың қажеті жоқ», – дейді Меделлин.

Қасқыр, арыстан, жәндік, маймыл, адам сияқты түкті және спектрлі жарқанаттар да жемтігін жақындарымен бөліседі. Ғалымдар аспен бөлісуді альтруизмге балайды. Бұл қасиет, әдетте, бір-біріне етене жақын жануарларға тән. Олар қорегімен жомарттығынан емес, генетикалық байланысы болғандықтан ғана бөліседі. Меделлин мен студенттері түкті жарқанаттар арасындағы осынау генетикалық байланыстың маңыз­дылығына тоқтамауларының  бір себебі де – осы. Жарқанаттар жемтіктерін жақындарына алып келетінін Меделлин мен студенттері біледі. Бірақ жарқанаттардың қайсысы – әкелуші, қайсысы алушы екенін білмейді. Олар мұның жауабын Меделлиннің аспирант зерттеушісі Ивар Влют орнатқан камера жазбасынан көре аламыз деген үмітте.

Влют өз компьютерінен тамақпен бөліскені түскен бірнеше видеожазбаны көрсетті. «Мұнда балалы аналықтың салбырап тұрғанын көре аласыз. Оның қасына  тышқан ілген басқа жарқанат ұшып келді», – дейді ол. Бұл атылығы болса керек, ұрғашыға жақындап келіп, төбесіндегі сырыққа аяқтарымен ілінді. Басы төмен салбыраған ұрғашы құдды әке-шешесінен бірдеңе жалынып сұраған баладай үлпілдек білектерін еркегіне созды да, жемтік алды. Мойнынан бастап, бүкіл денесін ашқарақтана жеген жарқанат құйрығын жеместен қалдырып, жерге тастай салды. Аталығы оның жанында салбырап, қанаттарын жалап, өз бетінше тұрды. «Бұл – оның қалыпты әрекеті, – деді Влют. – Олар, әдетте, үйлеріне оралғанда тойып келеді, сондықтан біз оларды ұзақ уақыт аң аулап, соңғы жемтігін бөлісуге алып келген екен деп қаламыз».

Түкті жарқанат туралы мәлімет жинап, генетикалық талдау жасаған соң, биолог Родриго Меделлин мен ғалым Ивар Влют жарқанаттарға аңшылық үшін қандай ортаның ең қолайлы екендігін анықтады.

Ғалымдар жарқанаттардың жабайы ортада қорегін қалай аулайтынын әлі де болса зерттеулері қажет. Ол үшін Меделлин екі түкті жалған вампир еркекті екі апта бойы бөлмесінде қамап ұстап, өзі жіберген тышқанды қалай тырнағына басатынын бақылаған. Сондай-ақ ол кеміргіштерді шатастыру үшін жапырақтарды шашып тастады. Тышқанның дауысын естіген жарқанаттар алып құлақтарын спутник тәрелкесі секілді айналдырып, жемтігіне бағыттады. «Темір тордың ішінде өзімен-өзі салбырап тұрған жарқанаттар тышқанның шиқылдаған дауысын ести сала әрі-бері ұшып, кеміргішке атылды», – дейді Меделлин. Оның ойынша, түкті жарқанаттар табиғатта аң аулағанда ағаш бұтақтарына жайғасып алып, кеміргіштер мен бауырмен жорғалаушылардың басқан қадамдарын және өзге жарқанаттардың әр қимылын бақылап тұратын көрінеді.

Бір күні біз спектрлі жарқанаттарды іздеп орманға шықтық. Влют оларға алғаш 2009 жылы тап болған. «Олар өте сирек кездесетіндіктен, олар жайлы ештеңе білмеймін», – деді Влют соқпақпен жүріп келе жатып. Ол бірде жарқанат түгендеп жүріп спектрлі жарқанатты жолықтырып қалады. «Мен оған мұқият қарамас бұрын  иіскеп көрдім. Біздің торымыз­­да бірдеңе өліп қалған екен деп ойладым. Осынау алып жарқанаттың тордан шығар жолды таппай жатқанын көргенде абдырап қалдым. Қатты қобалжығаным былай тұрсын, оның алып кескінінен қорықтым да», – дейді ол. Влют оны тордан алып шыққаннан кейін қайта ұстау үшін екі қабаттап былғары қолғабын киіп алды.

Тұла бойын қызығушылық кернеген Влют жарқанаттар туралы мәліметтердің біршамасын оқып шыққан. Оның өзі аз болатын. Сөйтіп, Влют жарқанаттар экологиясын осы күнге дейін ешкімнің зерттемегенін анықтады. Ол Меделлинге хабарласқаннан кейін екеуі бірігіп алып жыртқыштарды зерттеуді бастап кеткен. «Дәл қазір біз мұнда қанша жарқанаттың өмір сүре алатынын анықтап жатырмыз. Олардың мекендейтін орындары туралы хабар бергендерге біздің сыйақымыз дайын», –дейді Влют.

Осылайша, зерттеушілер жарқанаттың бірнеше бақанын тауып алды. Спектрлі жарқанатты торға түсіріп, арқасына трансмиттер орнатқан соң, олар осындай ұяның тағы біреуін тапты. Меделлин мен Влют спектр­­лі жарқанат паналаған қуыс ағаш тауып, бізге белгі берді. Ғалымдар GoPro камерасын кабельге жалғады. Влют камераны ағаштың қуысы бар ең биік бұтағына алып шықты да, қуысқа итеріңкіреп жіберді.

Бірнеше минут камераның мониторы қап-қараңғы болып тұрды. Кейін «біз оларды көріп тұрмыз» деген дауыстар естілді. Үшеуі­міз үңіліп камераның жарығы түсіп тұрған жаққа қарап, ересек ұрғашы, балапан мен бір аталық жарқанатты көрдік. Үйлеріне шақырылмаған қонақтың келгеніне олар қарсылық білдіріп жатты.

Түкті жарқанат Хормигуэродағы археологиялық мекеннен табылған ғибадатхана ішінде көлеңкесін түсіріп, бақанына оралды. Олар жаңа төлдеген жарқанат секілді қорегін өздігінен аулай алмайтын топ мүшелеріне азық ретінде әкеп береді.

«Олар бырылдаған дыбыс шығарып, біздің шегінгенімізді қалап құбылды», – дейді Меделлин көзін экраннан алмай. «Анау төменде қарайған не?» – деді ол жарқанаттың астындағы ағаш қуысына қарап. «Бұл – жарқанаттың қанаты!» – деп студенттерінің бірі жауап берді. Бұл жерге қазір ғана желінген астың қалдығы тасталыпты. Жарқанаттар GoPro-ға тыжырайып қарап, қаңқылдап жатты. Ақыры қорғанысқа көшкен ересек жарқанат балапандарын қанатының астына алды.

«Уф!» – дедік бәріміз бір кісідей. Сәлден кейін: «Камераны шығарыңдар, ол жерден алып кетіңдер!» – деген бұйрық келді. Влют кабельді өзіне тартқанда, экрандағы жарқанаттар жоғалып кетті. Осыдан соң көзге түспейтін камераны ағаштың ішіне тіршілік иелерін мазаламайтындай етіп қалай орнатуға болатыны туралы қызу пікірталас басталды.

Сөзсіз, бұл жыртқыш жарқанаттар жемтіктері үшін қаншалықты қорқынышты болса, Мая үшін де соншалықты қорқынышты. Алайда біз оларды бақандарынан салбырап тұрғандағы және зерттеушілердің қолына түсіп қалғандағы жұмсақ әрі осал тұстарына куә болдық. Тышқан мен қасқырдың қосындысына ұқсайтын осынау түр-тұрпаты ерекше жаратылыс иелері басқа сүтқоректілер сияқты өз жақындарына мейірімді әрі қамқор болып шықты.

Авторы: Вирджиния Морель фото: Ананд Варма

Мақаланың толық нұсқасы мен әлемдік зерттеулердің қайнар көзіне қол жеткізгіңіз келсе, shopnationalgeographic.kz арқылы онлайн жазылыңыз.

Бұл музей жайлы маған өзім ерекше құрметтейтін әріптесім, отандық ғарыш саласын бір кісідей жазып жүрген журналист Сара Қабиқызы айтқан еді.

Мына бөлменің ішінде не жоқ дейсіз? Шағын сөрелердегі көне жәдігерлер ҒАРЫШ ДӘУІРІНІҢ адамзат өмірін қалай өзгеріске түсіргенін көрсететіндей. Электромагниттік толқындар Жаратқанның адам баласына жасырын жіберген сыйы ма дерсің… ХІХ ғасырдың соңында сол толқындар арқылы белгілі бір қашықтыққа сигнал жеткізуге болатындығы алғаш анықталған еді. Арада санаулы ғана жылдардан соң технология саласындағы дүмпулі ашылыстар бірінен соң бірі өмірге келіп жатты. Осылайша, мына суретте көрсетілген радио хабар тарату құрылғылары пайда болды. Алғашқы радио, патефондарға қарасаңыз, дизайнының өзі ерекше безендірілетін, тіпті үй жиһазына ұқсап кетеді. Сөрелер арасындағы бағанда ілініп тұрған ұялы телефонның «арғы тегі» саналатын рация тәріздес беймәлім аспапты, рацияларды аударып-төңкеріп, айналсоқтап жүре бергің келеді. Бұл жер технологиялық эволюцияның шежіресі іспетті. Содан бері осы құрылғылар көптеген революциялық өзгерісті­ басынан өткізіп, қолымыздағы айфонға дейін түрленді. Прогресс, әлбетте, бұнымен тоқтамақ емес. Ал ғарыш саласы мамандарынсыз бұл өзгерістердің бірі де жүзеге аспайтынын қапелімде естен шығарып алған жоқсыз ба?..

«Біздің жұмысымызды көбі түсіне бермейді, сондықтан осы заттарды көрсету арқылы адамдарға ой салғымыз келеді. Музей ашу идея­сын орталығымызды ұзақ жыл басқарып, үлкен жетістікке жеткізген білікті азамат Виктор Лефтер айтқан еді, сол кісінің бастамасымен алғашқы жәдігерлер жиналды. Біразын елдегі, шетелдердегі әріптестеріміз сыйға тартты. Әлі де беру үстінде», – дейді ҚР Қорғаныс және аэроғарыш өндірісі министр­лігінің Аэроғарыш комитетіне қарасты «Республикалық ғарыштық байланыс орталығы» ҚАӨМ АҚ президенті Бауыржан Құдабаев.

Бұл музей осы орталық ғимаратында орналасқан. Реті келгенде айта кету керек, «ҚазSAT-2», «ҚазSAT-3» жерсеріктерімен арадағы байланысқа дәл осы кәсіпорын жауап береді.

Қазір жәдігерлер қоры едәуір толығып, келіп көруге тұрарлық орынға айналған екен. Жаңа қызметкерлердің шағын ғана бөлмеге үлкен жауапкершілікпен қарап, ұқыптап ұстап отырғанын көрдік. Дәстүр сабақтастығы деген осы болар.

Авторы Мақсат Ясылбайұлы, фото Жайнар Дәркембаев, Аркадий Глазунов

Біз бұл материалда бұрын-соңды құпия саналып келген кейбір мәліметтермен бөліспекпіз. Әрине, ХХІ ғасырда қандай құпия мәлімет болуы мүмкін? Шетелдік әскери-танымдық сайттарды ашсаңыз, ең соңғы техникалардың өзін жілік-жілігін шағып сараптама жасап жатқанын көресіз. Бұл күнде әскери машиналар мен қару-жарақтар соғысу құралы болғаннан гөрі, интеллектуалдық бәсекенің нысанына айналып бара жатқандай. Зерттеу тұрғысынан алғанда осы тақырыптың өте қызық болатыны да сондықтан.

Ең бастысы, ешқандай пафоссыз, әсірелеу­сіз, көргенімізді сол қалпында баяндамақпыз.

Бұл мақаланы әзірлеуге қолғабыс берген ҚР Қорғаныс министрлігі баспасөз қызметінің жетекшісі полковник Серік Жақсығалиұлы Боранбаевқа, «Әскери-Медиа» ЖШС басшысы Батырхан Қуатбекке шынайы алғысымызды білдіреміз. Зерттеу барысында біз әскери бөлімдер мен құпия зауыттарда, жабық сынақ поли­гондарында болдық. Құлақ тұндырар күндізгі және түнгі атыстардың куәсіне айналдық. Құрғақ сақталатын әскери ас мәзіріндегі тағаммен тамақтанып, реті келгенде өзіміз де атыс қаруымен мергендігімізді сынадық. Сырт көзге аса сезіле бермейтін әскерилердің қиын да жанкешті жұмысын көзі­мізбен көрдік. Бейбіт заманның өзінде осыншалықты қиын өмірдің жаугершілік кездерде жүздеген есе қиындай түсетіні сөзсіз. Ең қуаныштысы, әскери саладағы сирек мамандықтардың басым көпшілігін өз қаракөздеріміз меңгеріп отыр екен.

Халқымыз қасқырдың аталығын «арлан» деп атайтын. Өжеттілік пен жауынгерліктің символына баланатын осынау киелі жануардың аты ҚР Қарулы күштерінің сапындағы ең айбынды ауыр техникалардың біріне берілген.

Осы тұста тарихи заңдылық бай­қалады. Қазақтар ат жалын тартып мінгеннен-ақ жауынгерлік өнерді игеретін еді. Бәлкім, сол генетикалық жіп үзілместен бүгінгі заманның алтын арқауына айналып тұрған болар?

Иә, жауынгердің өмірі қиын, бірақ азапты емес. Себебі ол – жүрек қалауымен таңдалған нағыз ержүрек азаматтардың мамандығы. Бұл – Отанына атылған оқты жүрегімен тосуға дайын жандардың тағдыр-талайы. Қарапайым өмірдегі бөстекі істің мұнда бірі де жоқ.

Сондықтан қаймана адамға оны түсіну де соншалықты қиын. Толығырақ журналымыздың арнайы қосымшасынан оқи аласыздар.

Авторы: Мақсат Ясылбайұлы, фото: Жайнар Дәркембаев

Әулие түнеп, нар шөккен атақты Маңғыстау. Аңыздар өлкесі атанған онда Торыш атты аңғар бар. Бұл Үстірт Қаратауының батысындағы Алтынқазған елді мекенінің маңайы. Атшаптырым алқаптағы сансыз домалақ тастардың алдымызда үлкенді-кішілі болып шашырап жатқандығы-тын. «Бұл не ғажайып? Өмірде осындай да ерекше көріністер кездеседі екен-ау!..», дегенбіз іштей.

Іссапардан жоғарыдағыдай таңданыспен қайтқан біз содан бастап Торыш аңғарын ауық-ауық еске салып қоятынбыз. Сөйтіп жүріп ондағы шар кейіптес домалақ тастар туралы ғылыми еңбектерде айтылған болжамдарға ден қоюды әдетке айналдырғанбыз.

Диаметрлері 1-ден 3 метрге дейін жететін, биіктігі 1,5-2 метр аралығындағы до­малақ тастардың қалай, неден пайда болғандығын білу. Ғалымдардың айтуынша, таби­ғаттың мұндай жұмбақ туындысы жалғыз Маңғыстауда емес, Коста Рика мен Кола түбегі және Франц Иосиф аралдарында да бар екен. Олар туралы интернеттегі шаш-етектен келетін деректерді қайталап айтып, ұзынсонар әңгімеге бармай, өзіміздің Торышқа келсек, қазір бұған қатысты мынадай болжамдар бой көрсетуде.

Алғашқысы ғарыш әлемі­мен шұғылданатын ғылым өкіл­дерінің пайымы. Олар есте жоқ ескі заманда біздің осы өзіміз сөз етіп отырған аймақ аспанында метеорит жарылғанын айтады. Содан ондағы қатты дүмпу арқылы жерге әртүрлі жағдайда келіп түскен оның қалдықтары осында уақытша қалыптасқан өзгеше температура, өтпелі климат арқылы мұнда шар тектес құрылым түзген дейді. Екінші ұғым геологтарға тиесілі. Бұлардың көзқарасы бойынша бір кездері Маңғыстаудағы жер қыртысының тектоникалық өзгерістерінен Торыш алабында күшті электр зарядтары пайда болған. Осы құбылыстың құйын секілді айналмалы ағыны төңіректегі құм, топырақты суы­рып, өңірді ғаламат өзгеріске түсірген. Соның нәтижесінде мұндағы жер қыртысының үс­­тіңгі қабаты шар формалы үлкенді-кішілі сансыз домалақ тастарға айналған. Енді үшінші болжамға келейік. Оны айтушылар – биологтар мен географтар. Олар осыдан миллион жыл шамасы бұрын өзіміз сөз етіп отырған аймақта мұхит болып, Каспий мен Арал теңізі бір-бірімен тұтасып жатқан дейді. Кейін бұл акваториядағы жойқын сулар тартыла бастайды. Олардағы балық, ұлу,

бақа-шаян секілді жәндіктер мен қамыс, жалбыз, балдыр сияқты шөптердің шірінділері жиектегі құм, топырақпен араласқан күйі теңіз табанына шөгеді. Сөйтіп бұл қоспалар тартылып бара жатқан су айдынының жерасты сифоны бар иіріміне түскенде шыркөбелек айналып, домалақ-домалақ саз балшықтар кейпіне енген. Кейін уақыт өтіп, жер құрғағанда осы шөгінділердегі ылғал бу боп ұшып, алаптағы кесектер  күн, жел күшімен шар формалы тасқа айналған.

Осының бәрі конкреция деген ұғымға келіп саяды екен. Ол – ғылым тіліне айналған латын сөзі. Мағынасы «өзара араласып қосылған құрылым», «қоюланып, ұйыған түзілім» дегенді білдіретін бұдан оның өзегі неше түрі минералдық заттардан құралып, ал сыртқы қабаттары құм мен топырақ қоспалары бар шөгінділерден тұратын нәрсе деген жалпы ұғым­ды білдіретінін аңғару онша қиын емес. Мұны айтып отырған себебіміз іссапар барысында Торыш аңғарындағы ғажайыптардың сынған, бө­лініп түскен кесектері мен сыртқы қабаттарындағы жарық­шақтардан ұлу мен моллюс­ка қабыршақтарының, балық сүйек­терінің қалдықтарын көріп қалғанымыз еді. Демек, бұл таза табиғат туындысы деген сөз. Және ол кейбір баспасөз беттерінде айтылып жүрген «басқа ғаламшардан келген бөгде жан­дардың ісі» немесе «қадым ғасырдағы атланттардың қол­таңбасы» да емес. Бұл уақыт, заман құбылыстары әсерінен пайда болған дүние. Бұ­ған дәлел – ағылшын ғалымы Алтидор Монтгомеридің пікірі. Ол осындай тастардың күні кешеге дейін ешқандай тіршілік белгісі сезілмеген, сондықтан өркениет атаулыдан мүлдем тыс қалған Франц Иосиф аралдарынан табылғанын айтады. Сөйтеді де осы мысалы арқылы мұндай шар тектес ғажайыптардың адам баласы атаулының қатысуынсыз, тек табиғи ортада түрлі жағдаймен өздері жасалып, өмірге келген дүние дейді.

Авторы: Жанболат Аупбаев, Фото: Дмитрий Ругис

41 жастағы Ясмин Моралес Торрес Ябукаодағы Эль-Негро жағажайындағы өз ауласында кір жуып отыр. Апаттан алты ай өтсе де, мұнда электр энергиясы әлі жоқ.

АҚШ тарихындағы ең ірі – «Мария» дауылынан бір апта өтсе де, Пуэрто-Рико әлі «есін» жинай алмай келеді.

«Мұндағы балықшылар апаттан әлі де зардап шегуде», – дейді Пуэрториколық Ямари Моралес Торрес. Күн сәскеден көтерілгенге дейін Ямари 14 балықшымен бірге балық аулауға қажетті құрал-саймандарын әзірлейді. «Ауланған балықты мұздатып сақтайтын ештеңе болмағандықтан, біз бірден сатуға тырысамыз», – дейді ол.

2017 жылдың 20 қыркүйегінде «Мария» дауылы Ямари мен оның отбасы тұрған Ябукоаның Плая Эль-Негро жағажайынан таяқ тастам жерді жайпап өтті. Дауыл АҚШ-тың 3,3 миллион халқы бар аралындағы электр жүйесін істен шығарды. Арада бес ай өтсе де 14 үйден тұратын осынау ауылда электр энергиясы әлі қалпына келтірілген жоқ.

2017 жылғы қыркүйектегі «Мария» дауылынан екі күн өткен соң Лиз Мариес Балтрон мен көршісі Алана Бепизарро тұратын Лоиза ауылының солтүстік шығысында сел жүрді.

Ямари қарт әке-шешесімен бірге құлағалы тұрған бетон үйде тұрады. Көрші үй дауылда толығымен бұзылған. Оның сыңар әпкесі Ясмин екі үй төмен, ағасына көрші тұрады. Олар дауылдан бұрын эвакуациялануы керек болатын. «Өмірім мәз емес, – дейді Ямари, – соған қарамастан, осында қаламын».

Тұрақтылық рухы Пуэрто-Риканың алапат апаттан қалған ізді қайта қалпына келтіруіне көмектесуде. Аралдың басты қалалық бөліктерінде бірнеше аптаның ішінде электр мен су жүйелері қалпына келтірілді. Дегенмен Эль-Негро жағажайы секілді кедей ауылдың 100 000 тұрғыны көктемді электр жарығынсыз қарсы алды.

Дауылдан бес ай өткеннен кейінгі көрініс: электр сымдары үзіліп, пальма ағаштары жолды жауып тастаған. Қуатты жел мен алып дауылдан жағажайдың быт-шыты шыққан.

89 жылдың ішінде Пуэрто-Рико бастан кешірген ең жойқын «Мария» дауылы аралды жайпап өтті. Үздіксіз жауған жауын жантүршігерлік селге ұласты. Көпірлер мен ауылдар су астында қалды. Онсыз да жылдар бойы жөнделмеген аралдың инфрақұрылымының быт-шыты шықты.

Халықтың басым бөлігі сусыз қалды. Бірнеше күн бойы Пуэрто-Рикомен байланыс жолдары кесілді. Әуежайлар жабылып, қажетті құрылғылар ұшақпен де, кемемен де жеткізілмей, жөндеу жұмыстары кешіктірілді. Апаттың салдарын реттеуге жауапты Федералды жедел басқарма агенттігінің жұмысы бір ай өтпей жатып АҚШ-та қайталанған ірі дауылдардан кейін біржола қиындады.

Электр қуатынсыз Эль-Негрода тұратын 75-тегі кейуана Ирма Торрес Родригес қолшамына жүгінуге мәжбүр. Ол күйеуімен бірге осы үйде 1960 жылдан бері тұрып келеді.

56-дағы Кармен Торрес Ривера Пунта-Сантьягодағы бұзылған пирстің үстінде балық аулап отыр. «Бұл – менің хоббиім», – дейді ол.

Нәтижесінде, АҚШ тарихындағы ең ұзақ «түнек» күндер басталды. Аралдағы көптеген үй айлар бойы сусыз қалды. Әжетханада ағызатын, душта жуынатын, кір жуатын су болмады. Адам күні бөтелкедегі суға қарап қалды, оның өзі шектеулі болатын. Жарамсыз электр пештері пропанмен ауыстырылды. Тоңазытқышсыз ас пен маңызды дәрі-дәрмектерді сақтау қиындық тудырды. Үйінде генераторы барлар ғана қараңғылықтан бірнеше сағатқа арыла алды. Қалжырататын ыстықты бір сәтке ұмыттыратын кондиционер жайлы тіпті ойламаңыз. Күнделікті қолданып жүрген заманауи технологиялар жайына қалды.

19 ақпанда электр энергиясы аралдың солтүстігі мен орталық жотасындағы шағын ауыл – Моровистің жағалауына берілді. 51 жастағы Марисол Ривера Ривас бөркін көкке лақтырып, көршілерін құшақтап, бір шыны сыраны қылғытып салды. «Мыналар қолмен жуылатын соңғы киімдер», – деп ауласында желмен желпілдеп тұрған кірді нұсқады. – Соңғы бес айдағы ең керемет жаңалықтардың алды – осы. Біз – тіріміз!» – деп қуанды ол.

Эль-Негрода құлаған үй үстінен таң атып келеді. «Мария» дауылы әкелген көшкін осынау «жұмақ» іспетті жағажайдың астаң-кестеңін шығарды.

64 жастағы Беренарда Мартинес Моралес бұзылған үйде электр қуатынсыз тұрудан әбден шаршаған. Ол Эль-Негродағы екі бөлмелі үйінде үш ересек баласымен бірге тұрады.

Электр қуаты мен су жүйесі қалпына келтірілгеннен кейін де, арал халқы апаттың салдарымен күресуге мәжбүр. «Дауыл қоғам «тіреуінің» түп қазығын суырып алды. Жұртқа сенімділік сыйлаған дүниелер жоғалды, – дейді 39 жастағы психолог, Сан-Хуандағы Албизу университетінің профессоры Доминго Маркос, – адамдар қобалжулы, уайымшыл, үрейлі». Маркустың айтуынша, халықтың шамамен 30-50 пайызы апаттан кейінгі күйзеліске, депрессия мен уайымға ұшыраған.

Соған қарамастан, Маркус оптимист болудан танбайды. «Біз өте үлкен тұрақтылыққа куә болдық. Біз ешқайда кетіп бара жатқанымыз жоқ. Қайта қалыптасудамыз, – дейді ол, – бізде бәрі жақсы болады. Қайтадан қалыпты жағдайға ұмтылмауымыз керек, өйткені жағдайымыз бұрынғыдай қалыпты болмайды».

Авторы: Дэвид Бриндли, фото: Кэрол Гази

Мақаланың толық нұсқасы мен әлемдік зерттеулердің қайнар көзіне қол жеткізгіңіз келсе, shopnationalgeographic.kz арқылы онлайн жазылыңыз.

«Ұшқыш болуды бала күнімнен армандадым, Отан үшін отқа түскен батыр бабалар дәстүрін жалғастыруымыз керек», – дейді 21751 Әскери бөлімінің ұшқышы – А.Наурызбаев

Максималды жылдамдығы сағатына 2125 шақырым. Қарсыласты байқау қабілеті – аса жоғары. Жедел шабуылдау мүмкіндігі. Ұшу шеберлігі. Осының бәрі – СУ 30 СМ көпмақсатты ұшағының бір басына тән қасиеттер.

Әскери тақырыптарда жазатын әріптестеріміз жақсы біледі, бұл саланың зерттеуге тұрарлық тақырыбы өте көп. Бір мақалада бәрін қамту мүмкін емес те. Солардың бірі – әскери лексикон. Ұшқыштар «соңғы» деген сөзді айтпауға тырысады. Мәселен, «соңғы ұшу», «соңғы қону» деуге болмайды, оның орнына «шеткі» деген сөз қолданылады. Қашан, қайдан бастау алатыны белгісіз осы бір «ырым» әскерилер өмірінде мықтап сақталатынын байқадық.

Ендеше, бұл біздің әскери қорғаныс өнеркәсібі тақырыбындағы «шеткі» мақаламыз емес.

Авторы: Мақсат Ясылбайұлы, фото Жайнар Дәркембаев

Қызықты ақпараттар – алдағы сандарымызда.

Штутгарттағы Stadtbibliothek кітапханасында жасалған суреттердің бірі Дөлцті шабыттандыр­ғаны соншалық ол бірден камерасын алып, 2011 жылы дизайнер Юн Ян Йи туындысына айналған ғимаратқа келіп жетті. Ол жарығы көп ең тиімді жерді таңдап, қимылды күтті: жүріп бара жатқан әйел, кафетериде отырған адамдар… Аппақ әрі жап-жарық суретке қол жеткізу үшін ол контраст пен экспозицияны көбейтіп, сары түсті азайтты.

Кім: Ханс-Мартин Дөлц – зейнет­кер, қаржыгер, фотограф

Қайда: Stadtbibliothek, Штуттгарт, Германияның муниципалдық кітапханасы

Қандай: Leica M9-P камерасы

Мақаланың толық нұсқасы мен әлемдік зерттеулердің қайнар көзіне қол жеткізгіңіз келсе, shopnationalgeographic.kz арқылы онлайн жазылыңыз.

Астанадағы Ұлттық әскери-патриоттық орталықта ҚР Қорғаныс министрлігінің бастамасы бойынша өткізіліп жатқан «Әскер Медиа – 2018» республикалық баспасөз фестивалі байқауының қорытындысы шығарылды. Баспасөз қызметінің мәліметінше, биылғы байқауға отандық бұқаралық медиа ғана емес, сонымен бірге, шетелдік бұқаралық ақпарат құралдары өкілдері де қатысқан. Марапаттау рәсіміне Ұжымдық қауіпсіздік туралы шарт ұйымына мүше мемлекеттердің Қорғаныс ведомстволарының басшылары, ҚР Ақпарат және коммуникациялар министрі Дәурен Абаев, ҚР Қорғаныс министрлігінің басшылығы, Парламент депутаттары, Қазақстан Қарулы күштерінің ардагерлері, орталық телеарналардың, баспасөз басылымдарының бас директорлары мен бас редакторлары, блогерлер мен қоғам қайраткерлері қатысты. Әділқазылар алқасы 400-ден аса журналистік жұмысты бағалады. Шешуші кезеңге өңірлік, республикалық және шетелдік бұқаралық ақпарат құралдарының 50-ге жуық қатысушысы өтті. Олардың жарияланымдары мен репортаждары жоғары деңгейлі кәсіпқойлықпен, тақырыптың өзектілігімен және мазмұндау мәнерімен ерекшеленді.

Фестиваль қорытындысы бойынша «Үздік телевизиялық бағдарлама» номинациясында «Қазақстан-Шымкент» телеарнасының жүргізушісі Серғали Жарылқасынов жеңімпаз атанды. Қазылардың пікірінше «Үздік радиобағдарламаны» Мұхтар Тұртайұлы дайындады. «Шетелдік БАҚ-тағы ҚР Қарулы күштері туралы үздік материал» номинациясында «Звезда» (РФ) телеарнасының тілшісі Алексей Самолетовтың сюжеті үздік деп танылды. «Баспасөз БАҚ-тағы үздік материал» номинациясын «Индустриальная Караганда» газетінің тілшісі Фархат Кинжитаев жеңіп алды. «Ақпараттық агенттіктегі үздік жұмыс» номинациясында «ҚазАқпарат» ақпарат агенттігінің тілшісі Арман Асқаров жеңімпаз атанды.

«Әлеуметтік желілер мен блог-платформалардағы үздік жұмыс» номинациясында блогер Сәуле Серікбайдың жұмысына жоғары баға берілді. Григорий Беденко үздік әскери шолушы атанды. «Үздік жас журналист» номинациясын Астанадағы орта мектептің 4-сынып оқушысы жеңіп алды. «Өңірлік БАҚ-тағы үздік материал» номинациясында «Знамя труда» газетінің тілшісі Кәмила Жұмаділова жеңімпаз атанды. National Geographic Qazaqstan журналының фототілшісі Жайнар Дәркембаев «Үздік фотожұмыс» номинациясын жеңіп алды. Оның мына фотолары үздік деп табылды.

Фестиваль қазақстандық эстрада жұлдыздары Роза Рымбаева, Әлібек Дінішев, Жұлдыз Уәлихан, Ұлттық әскери-патриоттық орталықтың би және вокал ұжымдарының қатысуымен гала-концертпен аяқталды. «Әскер – Медиа – 2018» фестивалі ағымдағы жылғы наурызда басталғанын естеріңізге сала кетейік. Фестивальдің негізгі мақсаты – Қарулы күштердің ашықтылығы мен қолжетімділігін арттыру, бұқаралық ақпарат құралдары өкілдерінің Қазақстан армиясының қызметін білікті және дәйекті жария етуі болды.

inform.kz https://www.inform.kz/kz/astanada-askeri-salanyn-uzdik-zhurnalisteri-anyktaldy_a3449730

Олимпиада чемпиондығынан үміткер Майкл Эндрю әкесі әрі бапкері Питермен бірге Лоуренстегі (Канзас) үйінде орналасқан бассейнде жаттығып жүр. Оның бағдарламасы дәстүрлі жаттығуға сай келмейді.

Технология мен ғылым арқасында саңлақтар рекорд жаңартып, жаңа белесті бағындыруда. Адам мүмкіндіктерінің шегі бар ма?

Уашингтон балетінің мүшесі, 25 жастағы Эсмиана Джани секілді классикалық балет бишілерінің тобығы мен тізесіне орасан зор күш түседі. Олар аяғының ұшынан бастап санына дейінгі бұлшық етке массаж жасайтын үрленген аяқкиімді пайдаланады.

Әр заманның атлеттері біздің қиялымызда ғана жарысады: Усейн Болт пен Джесси Оуэнс.

Болт XXI ғасыр жолағында тұр. 100 метрге жайылған тегіс, тайғанамайтын резина жабын жолағы жүгіргенде лезде аяққа күш қайтаруға бейімделген.

Оуэнс тұрған Екінші дүниежүзілік соғыс алдындағы тегіс төселмеген күлден тұратын жұмсақ жабын жолағы, шындығында, жүгіргенде аяғындағы бүкіл күшті сарқып алады.

Олимпиаданың сегіз алтынын жеңіп алған, 100 және 200 метрге жүгіруден әлем рекордын он жылға жуық ұстап тұрған аты аңызға айналған ямайкалық желаяқ Болт жоғары технологиялы жабында жүгіруге арналып жасалған жеңіл аяқкиім киген. Жарысқа толы бүкіл өмірінде ол ешкім көрмеген ең үздік жаттығулар жасады. Жарыстарға реактивтік ұшақпен барады. Оның денсаулыққа пайдалы тамақ әзірлейтін жеке аспазы бар. Әр спортқа стероид түрлері дендеп енген уақытта ол биіктен көрінді. Ол ешқашан допингпен ұсталған емес, бірақ онымен қатарлас көптеген Олимпиаданың үздігі күдікке ілінді. Болт командалас әріптесінің қанынан допинг табылғандықтан, 2008 жылғы Олимпиада эстафетасы құрамында жеңіп алған алтынынан айырылды.

Каммингстің дене тұрқы мен техникасы басқа қарсыластарынан оқ бойы озық. Ол басқа ауыр атлеттерге қарағанда зілтемірді жедел серпіп, оны көтеру барысында сол жылдамдығын сақтап қалады. Джорджия Оңтүстік университетінде жұмыс істеп тұрған шағында Боб Лефави Каммингстің биомеханикасына талдау жүргізген болатын. Лефавидің айтуынша, әлі жас Каммингс өзінің толыққанды деңгейіне 25-30 жас аралығында жетуі тиіс.

Оуэнс жүгіруге арналған былғары аяқкиім киген. Ол 1936 жылғы Олимпиадада 100 метр қашықтықты 10,3 секундта бағындырып, Берлиндегі төрт алтынның біреуін жеңіп алған болатын. Болт озық үлгідегі сөре қалыбынан тез жылдамдық алуға мүмкіндігі бар, бірақ Оуэнс бақша қалағы арқылы өзінің «сөре қалыбын» күлден қазуға мәжбүр.

Оуэнс нәсілге бөлінген Америкада туып, заманауи атлеттерде бар жеңілдіктердің кейбіріне ғана қол жеткізді. Берлинге жету үшін онымен бірге басқа да АҚШ спортшыларына бірнеше күн бойы лайнермен Атлант мұхитын жүзіп өтуге тура келді.

2009 жылы 100 метрді 9,58 секундта жүгіріп өтіп, рекорд орнатқан әрі былтыр спортпен қош айтысқан Болт әлі күнге әлемдегі ең жылдам адам саналады. Бірақ ол Оуэнс секілді бұрынғы үздік желаяқтармен салыстырғанда қаншалықты жылдам?

Усейн Болт 2009 жылы 100 метрге жүгіруде әлем рекордын орнату кезінде киген аяқкиіміндегі «Мондотрэк» синтетикалық жабын бөлігінің үстінде көрсетілген. Мұндай төсеніш желаяқ күшін еселеп, жылдамдығын арттырады.

Қабілетті арттыратын дәрілер туралы сұрақтарды ысырып қойғанда, біз жылдамдыққа, биіктікке және алысқа бағытталған қалауымызға қаншалықты жақындадық? Сондай-ақ технология мен жаңа жаттығу тәсілдері адам қабілеті шектеулерін ысыруға қаншалықты көмектесетіні туралы не үйренудеміз?

Спорт журналисі Дэвид Эпстейннің 2014 жылғы TedTalk лекцияларына қосылған көрсетілімінде Оуэнс егер заманауи жабында жүгіргенде оның 100 метрдегі ең үздік көрсеткіші (10,2 секунд), яғни 1936 жылғы Олимпиадада бағындырған межесі, Болттың 2013 жылғы Әлем чемпионатында 100 метрде қол жеткізген уақытынан (9,77 секунд) бір адым артта тұратын еді.

Джесси Оуэнс 1936 жылы 100 метрлік қашықтықты 10,3 секундта бағындырған болатын. 2016 жылғы суреттегі Усейн Болт бұл қашықтықта рекорд орнатып, 9,58 секундта жүгіріп өтті.

Оуэнстың тарихи жеңісіне 80 жыл толғанда жаттығу, сынақ, әдіс, киім мен жабдықтардың дамуы спортшылардың жақсырақ, жылдамырақ, күштірек және нақтырақ болуына көмектесті. Алайда зерттеушілер адам қабілетінің шегіне әлі жетпегенімізге сенімді.

Питер Вейанд – Далластағы (Техас штаты) Оңтүстік Методист университетінің Locomotor Performance зертханасын басқарады және жылдамдыққа жүгіру биомеханикасы жөніндегі әлемдегі үздік сарапшының бірі. Оның айтуынша, 100 және 200 метрлікке және марафонға жүгіру уақытын айтарлықтай жетілдірудің ықтималдығы бар. Оның зертханасы желаяқтардың әдістерін зерттеу үшін жоғары жылдамдықты видеоталдау әдісін қолданып, олардың тиімдірек әрі жылдамырақ жүгіру тәсілдерін анықтайды. Вейанд – ұлыбританиялық спорт ғалымы Яннис Питсиладис жүргізетін топтың мүшесі. Питсиладис тобы екі сағаттық марафон уақытын азайтуға ниетті (2017 жылы Найктың талпынысы сәл жетпей қалды). Атлеттердің рекордты бұзуына көмектесу үшін зерттеушілер физиология, тамақтану, биомеханика, медициналық көмек, шынайы уақыттағы бақылау және жаттықтыру секілді маңызды мәселелерге көңіл бөледі. Вейандтың айтуынша, мұндай ғылыми білім түрі қабілетті жетілдіруге мүмкіндік береді.

Спортшыларға заңды түрде қабілеттің шегінен шығуға көмектесу үшін ғалымдар жаңа әдістер мен жабдықтар арқылы тәжірибе жүргізуде, көрсеткіштерді жаңаша жолмен есептеуде және атлеттердің тамақтануы мен физикалық-психологиялық саулығын қадағалауда.

Жаттығу кезінде 28 жастағы Тэйлор Флетчер мен АҚШ шаңғы командасының басқа мүшелері ми қыртысының жобалаушы бөлігін электрлі түрде күшейтетін құлаққап киеді. Миға арнайы дем беру еске сақтау қабілетін жақсартып, атлетті шаршаудан арылтады.

Сүйікті футбол командаңыздың ойыншысы берген таңғажайып пас па? Оның бастауы Footbonaut деп аталатын жаттықтырғыш машинадан бастау алған болуы мүмкін. Ол футбол добын түрлі жылдамдықта және ритммен лақтырып, ойыншыны допты бақылауға және машинадағы ашық нысанаға тигізуге баулиды.

Сүйікті бейсбол питчеріңіз лақтырған ұршықтай иірілген доп ше? Елу жыл бұрын бапкерлер питчердің қалай лақтырғанын жай көзбен бақылайтын. Қазіргі таңда жаттықтыру аралас тәсілге сүйенеді: мұнда видео мен статистиканы үлкен экраннан, ұялы телефоннан, планшеттен немесе ноутбуктан шолуға болады және ескі тәсіл – түйсік бойынша лақтыру да есепке алынады әрі бапкерлер берілген доптың жылдамдығын сол сәтте-ақ анықтай алады.

Адам қабілеті туралы бұл пікірталаста аса сақ болған абзал. Біз өз көзімізге сенеміз бе? 1988 жылы канадалық Бен Джонсонның 100 метрліктегі әлем рекордына таңдай қаққан едік, алайда оның қанынан допинг табылып, ол алтын медалінен айырылған бойда Сеулдегі жазғы Олимпиададан шеттетілген. Спорттағы стероид дәуірі 30 жылдан кейін күшейе түсті: АҚШ велошабандозы Лэнс Армстронг, АҚШ жеңіл атлеті Марион Джонс, Ресей Олимпиада делегациясы. Тәртіп бұзушылардың тізімі жалғаса береді.

Әйтсе де, спорттық технологияның жақсы тұстарына да көңіл бөлейік. Мәселен, ол Паралимпиада атлеттерінің жаттығуына жағдай жасады.

Көз жанары солыңқы шаңғышы Данэлле Умстед үш мәрте Паралимпиада қатысушысы және спортшылар сағатына 110 километр жылдамдықпен жүретін спорттың үш дүркін қола жүлдегері. Ол көмекші-жетекшімен бірге аэродиномикамен жұмыс істеуге мүмкіндік беретін туннельде жаттықты. Жарыс барысында әріптесінің артынан еріп, радиобайланыс арқылы бір-бірімен ақпарат алмасып отырды. Туннельде жаттығу оның тәсілін әлдеқайда жылдамдатып, жетілдірумен болды.

Осы орайда, бапкерлер мен спортшылар ұзақ уақыт қалыптасқан жаттығуға деген көзқарасын қайта ой елегінен өткізуге мәжбүр.

Паралимпиалық желаяқ Джаррид Уалластың биомеханикасы Далластағы (Техас) Оңтүстік методикалық университетінде сарапталып жатыр. Төрт өлшем рекордының иегері, бұлшық етінің бұзылуы кесірінен оң аяғы тізесінен төмен кесілген.

19 жастағы Майкл Эндрю – АҚШ-тың жүзу тарихындағы әр жастағы ұлттық рекордтарды ең көп жаңартқан спортшы және 22 ұлттық рекордтың иегері. Ал оның әкесі әрі бапкері Питер «Ультра-қысқа жарыс-қарқын жаттығуы» (USRPT) деп аталатын дәстүрлі емес жаттығу тәсіліне жүгінеді. Эндрю қысқа қашықтықты жоғары жылдамдықпен жүзіп өтіп, денесі мен миын жарыс қарқынымен тұрақты жүзуге бейімдейді. Дәстүрлі әдіс бойынша элиталық жүзгіштер төзімділікті ұзақ қашықтыққа баяу қарқынмен жүзуге баулитын жаттықтырулар арқылы қалыптас­тырады. Көп талқыланған тәсіл Эндрюдің 2020 жылғы Олимпиада чемпиондығына үміткер атануына мүмкіндік беріп, АҚШ-тағы және шартараптағы үздік жүзу бапкерлерінің назарын аударды.

«Не істесек те, бәрі ғылымға негізделген. Бассейндегі жаттығуды тіркеп отыратын дерекқор бар, – дейді Эндрю, – біздің миымыз бен денеміз компьютер секілді сол әрекеттерді кодтап отырады. Жылдам жүзуге талпынып жүріп, баяу жаттығу ақылға қонбайды».

Қашықтыққа жүзгіш америкалық Кэти Ледеки таяуда Стэнфорд университеті командасынан кетіп, кәсіби спортпен шұғылданатынын мәлімдеді. Ол жаттығулары дәстүрлі әдістерге жақынырақ. Бірақ 21 жастағы Ледеки спорт ғылымын әлемдегі ең үздік фристайлшылардың бірі болуға қолданды. Бес дүркін Олимпиада чемпионы, 2016 жылғы Рио-де-Жанейрода (Бразилия) екі рекорд орнатқан ол өзінің тамақтануы мен қан қысымы туралы деректерге ыждағаттылықпен мән беріп, қолы мен алақанының қозғалысын жетілдіру жолын іздеу үшін өзінің жаттығуы мен жарыстарының видеосын зерттейді. Ледекидің жетістігі оның жұмыс этикасымен жиі байланыстырылады. Оның негізгі құпиясы құлаштап жүзудің ең тиімді түрлерінің бірін қолдануында болса керек.

Алайда Ледекиді 2016 жылғы Олимпиадаға жаттықтырған Брюс Геммеллдің айтуынша, егер Кэтидің ынта-жігері жоғары болмағанда оның ешқайсысы әсер етпес еді. Рио Олимпиадасынан үш жыл бұрын Ледекидің апталық жүктемесі әдетте шамамен 55 мыңнан 60 мың метрге дейін жетіп, алты күнге созылған тоғыз жаттығудан тұратын. «Мен Кэтиді жаттықтыру туралы баяндамалар жасаймын, – дейді Геммелл, – бір күні мен бір-ақ слайд көрсетіп: «Кэти бар күшімен жаттығады және ол шегедей шымыр. Сұрақ бар ма?» – деп сұрағым келеді».

Сол жаттығулардың ішіндегі екі нәрсе Ледеки үшін Риода маңызды болды. Ол өзінің жарыстарының басталуына, бассейнге қалай сүңгитініне назар аударуды қалады. Спринтерлер үшін мұндай көңіл бөлу маңызды роль ойнайды. Секундтың жүзден бөлігі арқылы шешілетін жарыстарда секундтың әр оннан бірі маңызды.

Көру қабілеті нашар шаңғышы, 46 жастағы Данэлле Умстед алдында сырғанап бара жатқан көмекші-жетекшімен бірге аэродиномикалық туннельде жаттығады. Олар 110 шақырым жылдамдыққа дейін сырғанай алады.

Бірақ Ледеки қашықтыққа жүзгіш және қарсыластарынан әлдеқайда ерте финишке жетуімен танымал. «Ол өзінің сөреден шығуының видеоларын зерттеп, секундтың оннан бір бөлігін ұтудан үміттенді», – дейді Геммелл. Ледекидің екінші жаттығуға көңіл бөлуі 200 метрлік фристайлдағы мәреге қатысты. Геммеллдің айтуынша, жаттығу кезінде ол бірнеше айналымды аяқтар тұста кенеттен қарқынын арттырып, аяқтарын қатты-қатты сілтеп, соңғы 15 метрге жуық қашықтықты жоғары жылдамдықпен жүзіп өтеді.

Осындай ең зеріктіретін жұмыстың арасында ол мұндай тәсілді аптасына – екі-үш рет, 15 минуттан жарты сағатқа дейін жасап, әр жаттығуды сондай жолмен аяқтайтын.

Риодағы 200 метрлік фристайлға көшейік. Бұл Кэтидің ең қысқа жеке жарысы болғандықтан, жақын қашықтықпен аяқталатын. Ол осыншалықты қысқа қашықтықта – бассейнді төрт рет айналып шығу кезінде басқа жүзгіштерді айтарлықтай артқа тастай алмайтын. Ол өзінің финиші ең маңызды екенін білді. Күткендегідей, жүзгіштер 200 метрліктің финалында финишке жақындағанда, Ледекидің басты қарсыласы швециялық Сара Шестрем жылдам жүзіп, Ледекиді қуып жетіп, соңғы 15 метрде қатар жетті. Сол сәтте Шестрем өз мүмкіндігін пайдаланып, жеңетіндей көрінді.

Бірақ Ледеки ұтылған жоқ. Неге? Оның бәрі жарыстың соңына мән берген жаттығуға байланысты. «Сара қуып жеткенде Кэтидің мұндай жарыста қалай аяқтағанын мыңнан аса мәрте тамашалағанымды еске түсіріп, қолын жарға бірінші тигізетінін ойладым», – дейді бапкері.

Ол жеңіске жетті. «Риодағы қысым жағдайында оның асуды бағындырғаны таңғаларлық жайт емес. Ол жаттығу кезінде мұны қайта-қайта жасағанын жақсы білді», – дейді Геммелл.

Ледекидің Риодағы жалпы көрсеткіші – тарих кітаптарына енетін оқиға! Оған себеп үш жыл бұрын – Кэти 800 метрлік фристайл­­да әлем рекордын жаңартқаннан кейін кірісіп кеткен еді. Олар 2016 жылы 400 бен 800 метрлік фристайлда қаншалықты тез жүзуді қалайтынын талқылап, Ледеки мақсатын жаттығу кезінде қолданатын қалтқыға жазып, әлемді шарлағанда өзімен бірге алып жүрді. Оның 800 метрлік фристайлдағы әлемдік рекордының уақыты 8:13.86-ға тең. Ал Ледекидің межесі ше? Ол 8:05. Бұл ақылға қонымсыз көрінді. Өзі жасаған әлемдік рекордты жаңарту – бір бөлек, бірақ оны 9 секундтай ерте мерзімде аяқтау ше?

Содан кейінгі үш жыл ішінде Ледеки 800 метрлік фристайлдағы өзі жасаған әлем рекордын жаңартумен болды. 2016 жылдың басында ол рекордын 8 минут 06.68 секундқа дейін түсірді. Риода айды аспаннан бір-ақ шығарып, жаңа әлем рекордын орнатты – 8:04.79.

Бұған Геммелл таңғалып: «Егер межені 8 минутқа белгілесек ше? Қабілеттің шегі қай жер екенін білмейміз. Риодан үш жыл бұрын ешкім естімеген рекордты мақсат етіп қойдық. Кэти оны бағындырған соң, мына сұрақтан ойымды арылта алмадым: «Неге меже уақытын қызқартып қоймағанымызды білмедік» – дейді.

2016 жылғы Олимпиадада төрт алтын мен бір күміс медаль жеңіп алған, рекор құмар спортшы Кэти Ледеки қолда бар заманауи технологиялық ресурстарды кеңінен пайдаланады. Америкалық жүзгіш тек инновациялық құрал-жабдықтарды пайдалануымен ғана емес, сондай-ақ өзінің өршілдігі мен ерен еңбегі, үздік атануға еген құлшынысы мен қайтпас қайсар мінезімен танымал.

Қазіргі таңда Ледеки мен басқа үздік атлеттер өз дәуірінің спортқа әкелген жетістіктерінің қызығын көріп жүр. 1972 жылғы Олимпиадаға қатысқан жүзгіш Март Спитцтің фотосына қараңыз айырмашылықты көресіз: қорғаныс көзілдірігі, телпек, заманауи жетістік және су кіргізбейтін киімдердің ешқайсысы жоқ. Тіпті оның мұрты бар. Ол уақытта бассейнде жетілдірілген суағар жүйесі мен толқынды басатын жолақ арқандары жоқ болатын. Бүгінде ондай арқандарды жарыс бассейндерде жақында жүзетін спортшылардың шолпылын азайту мақсатында қолданады. Мұның бәрі Спитц­тің жылдамдығын төмендетті, бірақ сол уақытта мұны білгеніміз жоқ. Сөйте тұра ол 1972 жылы 7 алтын медаль жеңіп алды.

Денсаулық ғылымы содан бері жүзгіштер буынының өмірінде үлкен роль ойнады. Геммелл бізге Ледекидің тобығындағы болмашы жарақат туралы оқиғаны баяндап берді. Риодан санаулы ай бұрын ғана, 2016 жылы көктем айларының соңында АҚШ Олимпиадалық жаттығу орталығында дайындалып жүргенде ол жарақат алып қалған еді.

«Екі сағат ішінде екі дәрігердің пікірін алдық, ультрадыбыстың нәтижесін білдік, денені оңалтушы, күш пен қалыпқа келтіру жөніндегі жаттықтырушы, жүзу бапкері өзім және деректермен танысқан тағы үш адам бар, өзара кеңес құрып, жоспар дайындап шығардық».

АҚШ Олимпиада комитетінің спорттық көрсеткіштер жөніндегі басшысы Алан Эшлидің айтуынша, қабілет шектеулерін бұзудың кілті атлеттердің денсаулығын мықты етумен байланысты. «Егер олар аман-есен болса, қалғанының бәрі орындалады», – дейді.

1960 жылдардың соңына таман мәнерлеп сырғанаушы Одри Кинг Вайзигер бірінші жылы АҚШ-тың әйелдер арасындағы бастапқы дивизионында үшінші болды және келесі жылы жасөспірімдер бәсекесін де үшінші аяқтады. Ол биікке және жылдам секіруді үйренді, бірақ оның сыры бұл дұрыс тәсіл болғандығында емес. Вирджиниядағы Фоллс-Черч айдыны үлкен емес, қалыпты сырғанау алаңының үштен біріндей еді. «Егер алысқа кетіп қалсам, қабырғаға соғылатын едім», – дейді ол.

Кейде спорттағы прогресс – атлеттің жарысқа жігерінің қарапайым нәтижесі. Маған 1991 жылы Токиодағы Ұлттық стадионда өткен жеңіл атлетикадан әлем чемпионатындағы секіру сұмдық көрінген. Бір сағаттан астам уақыт бойы әлемнің ең үздік алысқа секірушілерін тамашалап отырғанмын, ал америкалық Майк Пауэллдің ұмтылысы тым өзгеше болды. Технология өз көзіммен көргенді қуаттайды, бірақ оны әлдеқашан білгенмін. Олимпиада спортындағы аңызға айналған, 23 жыл бойы сақталған, бұзу мүмкін емес көрінген жекелей рекорд жаңарды.

Қашықтыққа жарысу – Кенияда дәстүрге айналған. Кениялық ерлер марафондағы ең жылдам 10 уақыт көрсеткішінің тоғызын иеленеді. Әйелдер арасындағы үздік он уақыт көрсеткішінің төртеуі кениялықтарға тиесілі.

Спорттық әлеуеттің жетілуіне таңғалуым сол жылдың тамыз кешінде басталды демеймін, бірақ менің ынтамды оятқаны анық. Күнделікті өмірімізде бес сантиметрдің ары-берісінің маңызы жоқ секілді көрінеді, бірақ бұл – 1968 жылы Мехикодағы Олимпиадада қойылған Боб Бимонның межелі секірісі 8,90 метр мен сол бір Токиодағы түндегі Пауэллдің секірген 8,95 метр арасындағы айырмашылық.

Содан бері қанша жыл өтсе де, аталған сәт мені әлі таңғалдырады. Неге? Жеңіл атлетика секілді спорт түрлері күл жолағынан синтетикалық жабынға, қарапайым кебістен атақты компаниялар бір-бірінен асып түсу үшін жасаған аяқкиімге дейін дамып, ғылым, компьютер және үздік ойшылдар адамның жылдамырақ, биігірек және күштірек болуына көмектесуге талпынып жатқан сәтте рекорд бұзу үдерісі әлі де бір ғана спортшының ынта-жігеріне тікелей байланысты. Қазіргі таңда спортта ғалымдар, бапкерлер және прогресті сараптау арқылы есептейтін атлеттер толы. Бірақ сол бір түні адам қабілетінің деңгейін көрсеткен адам табылды. Ол – Майк Пауэлл.

Спорт тарихын жазудың тасасындағы оқиға кейде, расында, соншалықты маңызды емес. Бұндайда бір спортшы басқа атлеттің жетістігіне ашуланып, оны жеңуді қалайды.

Таяуда сол сәтті еске түсіру үшін Оңтүстік Калифорнияда Пауэллге қоңырау шалдым. Ол сол түні нақты ешқандай ғылым болмағанын айтты.

Пауэллдің айтуынша, рекордты жаңартуына оны бәсекелесі итермелеген. Тарихтағы ең үздік алысқа секіруші болып саналатын атақты Карл Льюис те сол сәтте жарысқа қатысқан еді. Льюис ешқашан әлем рекордын жаңартқан емес. Бірақ ол еріксіз Пауэллге көмектесті. «Қазір Карлды жақсы көрем, бірақ сол кезде жаратпайтын едім. Сондықтан бәсекеге түскен кезде ол менің күшімнің артуына жағдай жасады», – дейді Пауэлл.

Пауэлл рекордтық межені бағындырудан сәл ғана бұрын Льюис бұрын-соңды ешкім бағындырмаған қашықтыққа секіріп, Бимоннан 0,63 сантиметрге асып түсті. Алайда арт жағынан жел қатты соғып тұрғандықтан, оның жетістігі есептелген жоқ.

Отыз жылға жуық уақыт өтсе де, сол сәт Пауэллдің көз алдында. «Ол жұдырығын түйе, менің қасымнан жүгіріп өтті. Бұл ызамды келтірді әрі маған бағытталғандай әсер алдым. Мен әлсіз болғанмын, сондықтан жиі зәбір көретін едім. Ұқсас жағдай сол сәтте тағы қайталанды. Бұл жолы қолымнан бір нәрсе жасау келетін еді. Өзім жасауым тиіс нәрсені денем бағындырды».

Ерікті Юнна Сински 360 градустық виртуалды шынайылыққа негізделген жүгіру жолағында жүріп барады. Массачусетс технологиялық институтының Линкольн зертханасында тұрған құрылғының қабырғаларына камералар мен проекторлар қойылған. Юнна үстіне орнатылған шағылысатын белгілер 18 камераға оның әрбір қимылын түсіріп алуға мүмкіндік береді. Мұндай тәсіл миға жеңіл зақым келуін анықтау мен емдеуді жақсарту үшін керек.

Пауэллдің сол таңғаларлық секірісі әлі де әлем рекорды болып қалып отыр. «Карл деңгейді көтеріп тастағаны соншалық, оны бағындыру үшін әлем рекордын жаңарту керек екенін түсіндім», – дейді Пауэлл.

Бұл адам қабілетінің мектептегі оқиғадан шабыттанатынын және ақыл қабілетінің күш-деңгейін көрсетеді.

«Мидың күшін толықтай ашқанымыз жоқ деп ойлаймын, – дейді Ледекиді Олимпиадаға әзірлеген Геммелл, – алдағы отыз жылда белгіленген меже: денеміз секілді миды қалай жаттықтырамыз? Алдағы бағындыратын белес те осы болмақ».

Автор: Кристин Бреннан, фото: Марк Тиссен, Дэвид Бернетт, Николь Собеки

Мақаланың толық нұсқасы мен әлемдік зерттеулердің қайнар көзіне қол жеткізгіңіз келсе, shopnationalgeographic.kz арқылы онлайн жазылыңыз.

Сиқырлы саңырауқұлақ. Мына үш экспозициялы фотода қалқымалы қатпарлы саңырауқұлақтың 36 сағаттың ішінде қалай гүлдейтіні көрсетілген. Оның жемісі ауамен әрекеттескенде тез ашылып, толық пішінге енеді. —Наташа Дэйли

Фото: Фред Петерсен

Мақаланың толық нұсқасы мен әлемдік зерттеулердің қайнар көзіне қол жеткізгіңіз келсе, shopnationalgeographic.kz арқылы онлайн жазылыңыз.

Шарын шатқалының Торыайғыр тауы маңында ежелгі соғды заманы ағаштары тегіне жататын ерен тоғайы бар. Бұл аңғарды мен ең алғаш 1959 жылы сегіз жасымызда көрген едім. Шонжы ауылы Шарын өзені ағып өтетін Сарытоғайға өте жақын болатын. Сол жерден үлкен кісілер, араларында өзіміз сияқты балалар да бар топ үйлерімізге отын дайындап таситынбыз. Орман күзетшісі Төкір деген қарт еді. Тік тұрған ағашты кескізбейтін. Жел құлатқан кәрі тал-теректер мен өзен жиегіндегі су шайған түбіртек салындыларды жинап алуға ғана рұқсат беретін. Бір күні әкейдің сол кісіге: «Анау құлаған ағашты арбаға сиятындай етіп кесуге қанша әрекеттенсем де болмады. Діңі балтамды кері серпиді де тұрады. Бөле алмадым», деген сөзі есімізде. Сонда қария: «Ол ерен ғой. Басқа ағаштардан темір сияқты қаттылығымен ерекшеленеді, – деді. – Оны отқа жағуға емес, құрылысқа пайдалану керек. Себебі, жоғарыдағыдай ерекше қасиетіне байланысты еренді өзен көпірінің астындағы тіреуішке қойсаң шірімейді. Үйдің төбесін жабатын белағашқа пайдалансаң сынбайды. Ат арба дөңгелегінің шеңберін жасасаң мүжілмейді. Ауладағы отын бұтайтын дөңбекті қазақ жаңғырық демей ме. Міне, соған да ол таптырмайтын нәрсе. Өйткені, үстіне қанша соққы түссе де, жарылмайды, сынбайды». Содан соң Төкір ақсақал төмендегідей екі қызық нәрсені айтты. Оның біріншісі, өткен ғасырдың 30 жылдары осы Сарытоғайдың шетіндегі Тастықара ауылында пилорама артелінің құрылғандығы. Онда ерен ағашынан тақтай тілініп, ол Іле өзеніндегі баржамен Қапшағай тұсындағы Түрксіб теміржолының разъездеріне әкетілетін болған. Темірге қарағанда жеңіл, бірақ беріктігі сол тектес металдарға пара-пар ереннен алынған жоғарыдағы жұқа фанер тақтайшалар жиегі алюминиймен құрсауланып, аэропланның корпусын жасауға пайдаланылған екен. Екіншісі, Ұлы Отан соғысы жылдарындағы жағдай. Сол кездері Сарытоғайға еңбек армиясының бригадасы әкелініп, олар мұнда екі жылдай болыпты. Істеген жұмыстары – учаске басшылары таңдап, рұқсат еткен ерен ағашын кесіп, белгіленген қалып, форма бойынша Тула мен Ижевскіге жіберу. Сөйтсе, шытынап сынбайтын, опырылып кетпейтін одан винтовка мен автоматтың дүмі жасалған екен ғой.

…Кейін біздің үйіміз етектегі Шонжыдан таудың арғы бетіндегі Нарынқолға көшіп, Сарытоғайды ұмыттық. Ондағы ерен ағашы да естен шығып кеткен. Тек арада 30 жыл өткенде… Иә, 90-жылдары газет-журналдар мен телеарналар Шарын шатқалы туралы небір сенсациялық хабарларды дүмпітіп берді дейсіз. Құдды Америка құрлығы енді ашылғандай әсер қалдыратын сол ақпараттар арасында Сарытоғай орманы, ондағы жұмбақ оазис туралы да айтылып қалып жатты. Бақсақ, ол баяғы темір ағаш – ерен массиві екен. Бірақ, атауы басқа. Анықтамалықтар мен энциклопедияларға Шарын шетені деген сөз тіркесімен еніп те үлгеріпті. «Сонда қалай? – дейміз іштей. – Бұлардың екеуі бір-бірінен мүлде бөлек ағаштар ғой». Мұндай тұжырымға келуімізге шетенді де бала күнімізден көріп өскендігіміз. Ол қабығы қызыл, ішкі өзегі ақ, діңі анау деп айтатындай жуан емес, жапырақтары сиыртаңдай кейіпте өсетін, бұтақтарында қойшының қыздары құлақтарына сырға ғып тағып ойнайтын моншақ-моншақ жемісі бар бойшаң ағаш еді. Тез сынатын. Морт, әлсіз болғандықтан көп ештеңеге жарамайтын. Бала кезімізде малшылардың одан бұзау байлайтын қазық жасаймыз деп әрекеттенгенін көргеніміз бар. Сөйтіп балтамен бір басын үшкірлеп жерге қаққанында, үстінен ұрған соққыға шыдай алмаған ол бой-бой боп сөгіліп, түкке жарамай қалатын. Сонда бұл қайдағы темір ағаш? Одан кейін… Иә, шетен Сарытоғай секілді саванналық сипаттағы жерде емес, Тянь-Шанның көкорай шалғынды белдеуінде өседі. Яғни, ол құрғақ, шөлейтті аймаққа жат, тек салқын жер, ылғалы мол таулы өңірге бейім ағаш. Осындай ойлар маза бермеген соң бала кезіміздегі таныс Сарытоғайға барып, бәрін өз көзімізбен көруге бел байладық. Оған жол 2012 жылдың көктемінде ғана түсті. Осыдан 53 жыл бұрын көрген сол өңір. Сол жарқабақты аңғар. Шоқ-шоқ ағаштар өскен сол тоғай. Көп өзгеріс жоқ. Тек өзенде ғана өзгешелік бар ма, қалай?.. Төңіректі азан-қазан етіп жататын бұрынғы дүлей ағын байқалмайды. Су мүлде азайып кеткен. Бұл жерді осы аймақтағы тілшіміз Нұрбол Әлдібаев жақсы біледі екен. Ол мұндағы мекеме мамандарымен амандаса келіп: «Шарын мемлекеттік ұлттық табиғи паркінің директоры Тоқтам Бектемісов», – деп таныстырды дене бітімі шағын, қимылы ширақ, ашық мінезді кісіні. – Иә, бұл ағаштың аты ерен, – деді ағамыз аман-саулықтан соң. – Өз басым осы атауды құптаймын, қолдаймын. Себебі, ол біздің құлағымызға сонау 50-60-жылдардағы бала кезімізден таныс ұғым. Оған жанкүйер болғандықтан, осы парктің кіреберіс жеріндегі панноға «Шарын реликті ерен тоғайы» деп жаздыртып та қойдым. Ендігі мәселе түрлі анықтамалықтар мен биологиялық оқулықтарда. Сондағы қиғаштықтарды түсіндіріп айтып, жаңсақ ұғымды түзетуге күш салу керек.

Осылай деген Тоқаң келесі кезекте ерен ағашының қадір-қасиетін баяндауға көшті. Әңгіме иесінің сөзіне қарағанда, оның бойында адамға күш-жігер беретін биоэнергетикалық қуат бар екен. Оны құшақтап, діңіндегі қабыққа алақаныңызды тигізсеңіз, жанға жайлы жылы ағын сезіледі. Мұны ең алғаш байқаған Лондондағы королевалық ботаника бағының ғалымдары болып шықты. Қазақстан тәуелсіздік алғаннан кейін Шарын шатқалын көруге келген олар осыған таңғалып, сосын тоғайдағы әлі ешкім білмейтін, көп зерттелмеген өсімдік түрлеріне тамсанып қайтыпты. Содан соң атап айтар нәрсе, есте жоқ ескі замандағы соғды дәуірі флорасының жұрнағы бұл ағаш қазір осы Сарытоғайдан басқа Америкадағы Невада штатының Грант резерватында ғана сақталып қалыпты. Сондай-ақ, өте қатты, берік қасиетінен бөлек ерен өзінің текстурасы, яғни табиғи өрнегі арқылы мебель фабрикасы мамандарын да қатты қызықтыратын болып шықты. Бұл жөнінен ол үй жиһаздары үшін айрықша бағаға ие қызыл ағашпен қатар аталып, құрметтеледі екен. – Қоңыр күзде, – деген еді сол сапардағы әңгімесінде Тоқаң, – ереннің жапырақтарындағы тұқымы пісіп жетіледі. Бұтақтарды жел шайқағанда, сол дән-дәнектер сабағынан үзіліп, төменге қарай құлдырайды. Ғажабы, бұл тұқымның үшкір ұшы мен қанат сияқты қауыздарының кеңістіктен жерге түсерде тікұшақ пропеллері секілді естілер-естілмес дыбыс шығаратындығы. Сөйтіп, олар шыркөбелек айналған күйі топыраққа келіп қадалады да, шым қыртысына дендей еніп кетеді. Нәтижесінде, келесі көктемде сол жерден ереннің кішкентай өскіндері қаулап шығып, шып-шымыр шыбыққа айналады. Сосын… Иә, сосын ереннің жапырағы мен жерге төгілген тұқым дәні құрамында май көп болады. Осыны білген орман жұмысшылары көктемнің аяғында өткен күзден қалған ескі жапырақтарды жинастырып, әр жерге үйіп қояды. Себебі, ол аң мен малға өте жұғымды азық. Сөз ретіне қарай айта кетейін, жалпы осы Сарытоғайда ешқашан жұт болмаған. Ол мұндағы тораңғы, қарағаш, ерен, шеңгел сияқты ағаштардың дән-дәнегі мен орман арасындағы жұғымды шөптердің қасиетінен болуы керек. Әңгіме барысында Тоқтам ағамыздан сондай-ақ ереннің көкке бойлап өсуге құштар ағаш екенін, діңінің де жуан болатынын және қурамай, сембей ұзақ жасайтын ерекшелігі бар екенін білдік. Бұл айтқандарымызды нақты деректермен сөйлетер болсақ, өзіміз сөз етіп отырған табиғат сыйының биіктігі 10-15 метрге, жуандығы 7-8 адамның құшағы жетіп, ал орташа өмір сүру жасы 150 жылға дейін барады екен. Тоғайды аралап жүріп 700 жылға жуық уақыттан бері тұрған, одан кейін 400-500 жыл жасаған ерен ағаштарын көрдік. Олардың діңіндегі қалың қыртысты қабықтарға бойлай түскен шимайлы сызықтар өткен ғасыр оқиғаларының табын білдіретін адам әжімдеріне керемет ұқсап тұр.

… Былтыр қараша айында Нарынқолға барып, қайтар жолда Темірлік сайын жүлгелей отырып Сарытоғайға соққан жайымыз бар. Күн жексенбі еді. Түс кезі-тін. Аңғар іші тым-тырыс. Ойымызға осыдан 4 жыл бұрынғы сапарымыз оралды. Содан бері бұл жерде көп ештеңе өзгере қоймапты. Тек… Қорық қақпасын ашқан күзетші жөн сұрасқаннан соң Тоқтам аға Бектемісовтің қайтыс болғанын айтты. «Қашан?» – дедік не дерімізді білмеген біз. «Осыдан екі жыл шамасы бұрын», – деп жауап берді ол. Үнсіз қалдық. Көз алдымызға елгезек, ширақ қимылды, ақкөңіл аға елестеді. Ол кісінің: «Бұл өңірді бізден артық кім біледі?! Әкеміз, әкеміздің әкесі, мына өзіміз өмірімізді арнадық қой осы жерге. Жазыңыздаршы, ғалымдарға айтыңыздаршы… Бұл ағаштың аты – ерен», – деген сөзі құлағымызға жаңғырып жеткендей. «Жазамыз, жеткіземіз жұртшылыққа», дедік жабығып тұрып ішімізден. Осы біздің жақсы сөзге неге жанымыз ашымайды? Тілдік қорымызда шошқатікен, сасыққурай, итсигек, сіңбірік, итмұрын деген атаулар да бар ғой. Оған қарағанда ерен деген ерекше ұғым емес пе? Сөздің төресі десек қателеспейміз. Шетеннен ешкім қашып тұрған жоқ. Ол жоғарыда айтып өттік, басқа ағаштың аты. 2007 жылы «Арыс» баспасынан жарық көрген «Орысша-қазақша сөздікте» оның «рябина» екендігі тайға таңба басқандай жазулы тұр. Сонда «ясень» қалай шетен болады? Биолог Қ.Сыбанбеков 1986 жылы «Қайнар» баспасынан шыққан «Жабайы өсімдіктер сыры» атты еңбегінде рябинаны Сібір шетені, Кавказ шетені, Тянь-Шань шетені деп жіктеп, жіліктеп жазып кеткен. Енді мына қызыққа қараңыз. Соңғы 5-6 жылдан бері экологтар шетенді былай қойып, Шарын шаған тоғайы дегенге көшті. Ал керек болса… Шаған деп біріншіден, бұта тектестерді айтады. Онда дің болмайды. Көкке бойлап өспейді. Республикамыздағы шаған атауын иеленген жерлерді аралап көргеніміз бар. Сонда оларда қарағайдай қайқайған зәулім ағаштар көзімізге түскен жоқ. Бұталы, бәкене тоғайларды кездестірдік. Екінші, шаған сөзі қураған, құп-қу боп семген емен, шыршаларға байланысты қолданылады. Қыста отынға барған ауыл адамдары тау беткейін аралап жүріп, бұтақтарына дейін аппақ болып қу мүйіз сияқты қатып қалған қарағайды көрсе: «Әне, шаған! Отқа нағыз құрғақ, кебу тамызық», – деп үйлеріне кесіп алып қайтатын. 2011 жылы республика Ғылым академиясының А.Байтұрсынов атындағы Тіл білімі институты шығарған «Қазақ әдеби тілі сөздігінің» 15-томында да шаған сөзіне байланысты жоғарыдағыдай биологиялық және тілдік тұрғыдағы екі ұғым, тұжырым бар. Осы дәйектерді ой сүзгісінен өткізіп, талғам таразысына салып безбендейтін сарапшы топ – терминком ғой. Ал оны реттеп, өз орнына қоятын, соның өмірде көрініс табуын бақылап, қадағалау жүргізетін кім? Сөз бар. Іс… Шарын шатқалындағы Сарытоғай шұратының ерен тоғайынан біз, міне, осындай екіұдай сезіммен, күпті көңілмен аттандық.

Авторы: Жанболат Аупбаев

Перудің Лобос-де-Афуера аралдарында құстардың қырылуына себеп болған нәрсе балықты шамадан тыс аулау болса керек. 1907 жылы түсірілген перуандық бірқазан колониясының фотосы мен дәл сол жердің 2007 жылы түсірілген фотосы соған дәлел.

Теңіз құстары жаппай жойылып барады. Оларды аман алып қалудың жалғыз жолы — дерекқор жасау!

Дене тұрқы шағын ғана сұр тышқандай, өмірінің көбін ашық мұхитта өткізетін құсты елестетіп көріңіз.

Салқын су мен кез келген ауа райында салмағы 40 граммға жетпейтін осы құс – күл түстес качурка кішкентай балықтар мен мұхиттың омыртқасыз жәндіктерін аулап, толқынды кезеді. Кішкентай жіңішке сирақтарын ерсілі-қарсылы сермеген ол Інжілдегі Петр сияқты құдды бір су бетімен жүріп бара жатқандай әсер береді.

Кіші качуркалар саны көп әрі кең таралған құстарға жатса да, олардың күл түсті түрлері сирек және оларды тек Калифорния су бассейнінен кездестіруге болады. Көбіне су бетінде үйінде жүргендей сезінсе де, барлық басқа құстай оларға да жұмыртқалап, балапан басуы үшін құрлыққа қайту қажет. Бұл мақсаттары үшін олар тұяқ тимеген саф аралдарды таңдайды. Іргесін жыртқыштардан аулақ салуы үшін олар жер астындағы жарықтарға не індерге ұялап, ұяларына тек түнде ғана келіп-кетеді.

Балықшы кемелері теңіз құстарына «тегін» тамақ ұсынады, бірақ ол мына альбатрос пен ақтамақ дауылпаз (айнала жатқан) үшін «ажал» құрығы болып тұр. Бұлар – 2017 жылы Оңтүстік Африканың жағалауындағы тунец аулайтын кеменің тізбек торына түсіп қалған. Жалпы дүние­жүзі бойынша тек ауға түсіп өлген теңіз құсының саны 300 мыңнан асады.

Сан-Францисконың алтын қақпасынан батысқа қарай 50 шақырым жерде орналасқан Фараллон аралдарындағы Ұлттық табиғи қорығында бір топ жергілікті суретші негізгі аралдағы ескі ғимараттардың бетон қалдықтарынан өзіндік олпы-солпы бір иглу салды. Шағын есік органикалық әйнекпен қапталған тар кеңістікке ашылады. Оның ішіне жаздың түнінде кіріп, шам жақсаңыз, жарықшақтың түбінде жұмыртқа үстінде отырған күл түстес сабырлы качурканы көруіңіз мүмкін. Жартас арасынан оның жасырынған көршілерінің бірінің басқа әлемнен келгендей түнгі әуенін естуіңіз мүмкін: ол әлем – ғаламшарымыздың үштен екісін жайлаған, бірақ көбіне көзге көрінбейтін теңіз құстарының әлемі.

Осы күнге дейін көзге түспеу теңіз құстары үшін бір артықшылық болып келген еді. Бірақ қазір баса-көктеген жыртқыштар мен балық кәсіпшілігі олардың тіршілігіне қара бұлт үйіріп тұр, оларға адамдардың қамқорлығы қажет, ал көрінбейтін мақұлыққа көмектесу оңай емес.

Бүгін Фараллон аралдары теңіз құстары өріп жүрген бұрынғы заманға ашылған шағын портал іспетті. 2017 жылы маусым айында барғанымда үлкен аралдағы қорықта жарты миллионнан астам құс болған. Айналасын тұңғиық көк су қоршаған құлама беткейлер мен көгі жоқ тегіс жерде пуффиндер, кайралар, суқұзғындар мен титімдей әрі толық пыжиктер жүрді.

Субарктикалық Марион аралындағы терісі сыпырылған альбатрос балапаны – кеміргіштердің теңіз құстарына төндіретін қаупінің сұмдық көрінісі болып табылады. 200 жыл бұрын кемелермен жеткен кеміргіштер түнде құстарды жеп жатса да олар орындарынан тапжылмай тұра береді. Себебі ол құстарда жаңа қауіп түріне қарсы инстинктивтік қорқыныш сезімі жоқ.

Бір күні таңда Фараллон аралдарындағы жабайы табиғатты бақылауға көмек көрсетіп жүрген биолог Пит Варзибок мені шереден жасалған тасалану күркесіне апарды, ол жерден қайралар мегаполисінің үстінен көз тастауға болады екен. 20000 ақ-қара түсті құс жартастың ылди бетін қаптап алған. Қайралар бір-біріне пингвиндерге ұқсап иық тіресіп, 150 шаршы сантиметрге жетер-жетпес кішкентай жер телімшелерінде жұмыртқа басып не балапандарын қорғап тұр. Мұнда тыныш индустрия ауасы еседі. Ауық-ауық баяу қыт-қыттаған дауыс шығады, кейде әлдебір қайра көршісімен «ұрысып» қалады. Бірақ дау қалай тез басталса, солай тез аяқталады да, құстар еш нәрсе болмағандай қайтадан үсті-басын сипалауға көшеді.

«Қайралар өз мінездерінен жалтармайды, – дейді Варзибок, – олар ақылды құстар қатарына жатпайды».

Қайралар өздерінің адалдық қасиетін жаттықтырумен болады. Олар жұптарымен үзілмес байланыс орнатып, кішкентай бір аумаққа жыл сайын қайта оралады. Бір балапан өсіріп, отыз не одан да ұзақ жыл тіршілік етеді. Аталық пен аналықтары жұмыртқа басу міндетін тең атқарады, олардың бірі – мұхит шарлап, хамса балық, теңіз алабұғаларының шабақтарын не басқа «бұйырған» жемтік аулап жүргенде, екіншісі – колонияда қалады. Құс ұзақ «жорықтан» қайтқанда, артта қалған сыңары аштықтан асқазаны ұлыса да, жұмыртқа басуын тоқтатпайды.

«Егер олардың жұмыртқасы болмаса, бір тасты не әлдебір өсімдікті басады», – дейді Варзибок. Сол жарылмаған жұмыртқа үстіне балық қойып, оны қоректендіруге тырысып әлек болады. Олар райынан қайтпайды. Өлі жұмыртқа үстінде 75 не 80 күнге дейін отырады.

Жалғыз ұзын тұмсық қайра Калифорнияның Фараллон аралдарында мыңдаған құс басып отырған жұмыртқа мен балапандар үстімен ұшып барады. 1980 жылдардың ортасынан бері желбезекті ауды пайдалануға шектеу не тыйым салу Фараллон қайраларының қайтадан көбеюіне жол ашты.

Қайра балапандары небәрі үш апталығында суда жүзе бастайды, бұл кезең олар үшін ұшуға не сүңгуге тым ерте. Аталық қайралар балапандарымен бірге жүріп, айлар бойы ажырамай, балық аулауды үйретеді. Ал біраз салмақ пен калория жоғалтып, жұмыртқалаған аналықтары осы мезгілде қоң жинау үшін өз беттерімен кетеді. Ата-аналық адалдық пен отбасы жүгін тең бөлісу қайтарымсыз қалмайды. Фараллон қайраларының өсімі өте жоғары, әдетте бұл үлкен көрсеткіш – 70 пайыздан асады әрі олар Солтүстік Америкадағы популяциясы ең көп жұптасатын теңіз құстары қатарында. Шексіз көрінгенмен Варзибок екеуміз «қонаққа барған» колонияда аралдардағы қайралардың 5 пайызына жетпейтін бөлігі ғана еді.

Бүгін қайралар популяциясы ұзақ әрі мұңды оқиғаның шартты бақытты соңы іспеттес. Екі жүз жыл бұрын Фараллон аралдарында үш миллиондай қайра болатын. 1849 жылы алтын дүрлікпесі Сан-Францисконы дамыған қалаға айналдырды. 1851 жылға қарай Фараллон фабрикасы жылына жарты миллион қайра жұмыртқасын жинап отырды. Фабрика қызметкерлері көктемде катермен келіп, жұмыртқаларды жинап, қалғандарын сындырып отырды. Ғасырдың екінші жартысында кемінде 14 миллион жұмыртқа жиналды.

1910 жылға қарай үлкен аралда 20 мыңға жетпейтін қайра қалды. Жұмыртқа жинау тоқтағаннан кейін де олар аралдағы шамшыраққа қожайындарымен ілесіп келген келген ит-мысыққа жем болды. 1969 жылы үлкен арал федералдық табиғи қорыққа айналғанға дейін қайралар популяциясы қалпына келе алмады. Артынан 1980 жылдардың басында олардың популяциясы қайтадан күрт азайды.

Алгоа шығанағындағы Құс аралында нөсер жаңбырдан кейінгі лай су кап олушаларының (Moruscapensis) қонатын жерлерін балшыққа айналдырады. Су тасқыны кесірінен көп жұмыртқа су астында қалуы мүмкін.

Проблема – балық аулауда талғаусыз әдіс қолданылғанда, ол «желбезекті ау» деп аталды. Алып ауды су бетіне шығарғанда көзделген балық қана емес теңіз шошқасы, сусар, тасбақа мен сүңгитін теңіз құстары торға түсіп жатты. Бүгін жылына кемінде 400 мың теңіз құсы желбезекті ауға түсіп өледі.

1980 жылдардың ортасынан бастап Американың көптеген қаласы, соның ішінде Калифорнияда экологияға мән беріліп, желбезекті ау пайдалануға шектеу қойылып не мүлде тыйым салынды. Нәтижесінде, Фараллон аралдарында теңіз құстарының саны көбейді. Соңғы 15 жылда желбезекті аудан қорғалған әрі өз емін-еркін жіберілген қайралар өз популяциясын төрт есеге аттырды. Олардың тіршілігіне қатер төндіретін жалғыз фактор – климат өзгерісі мен шамадан тыс балық аулау салдарынан пайда болған азық мәселесі.

Пит Варзибок қалқанның артына жасырынып, қайралар ұяларына әкелген балық түрлерін жазып отырды. Қайраларды қорғауға деген уәж этика не эстетикаға ғана сүйенбейді. Варзибок зерттейтін құстар әуеден балық кәсіпшілігін бақылайтын машина іспеттес – зерттеу жұмыстарының «тірі» дрондары. Олар мұхит үстімен мыңдаған шаршы шақырым алқапты шарлайды әрі олар – қорек табудың шеберлері. Варзибок дүрбісі мен қойын дәптерін ғана пайдаланып, аз қаражатқа хамса балықтары мен теңіз алабұғаларының популяциялары туралы деректерді Калифорнияның балық кәсіпшілігіндегі менеджерлерінен артығырақ жинай алады.

Фараллон қайраларының бағы бар деуге болады. Әлемдегі басқа жерлерде соңғы 60 жылда жалпы теңіз құстарының популяциясы 70 пайызға азайды деп топшыланып отыр. Бұл сан естілгеннен де сұрапыл, өйткені теңіз құстары түрлерінің диспропорциялық санына жойылу қаупі төніп тұр. Басқа кез келген салыс­тырарлық құс топтарына қарағанда әлемдегі 360 теңіз құсы түрінің көп бөлігі жойылуға шақ не қатер төнгендер санатында. Теңіз құстары қашықтағы, тыйым салынған аралдарда жұптасады. Өмірлерінің көп бөлігін бізге беймәлім су бетінде өткізеді. Егер олар толықтай жо­­йылып кетсе, мұны қанша адам байқар еді?

Суға сағатына 100 шақырым жылдамдықпен күмп етіп түсетін кап олушалары өздерінің «сүйікті асы» – жоғары калориялы сардиналарды аулайды. Мына фотода бір құс екіншісінің аузынан балығын жұлып әкетті.

Атлант мұхитының оңтүстігіндегі жас альбатросты елестетіп көріңіз. Ол үш метрге созылатын құлашымен күніне 800 шақырым жерді өткереді. Көбіне терең суда жүзетін балық кемелерінің ізі – қорек табылатын ең жақсы жер. Мына альбатрос балық аулау кемесі айналасында қалықтап, борттан лақтырылған балық қалдықтарына таласқан ұсақ теңіз құстарының аласапыран тобына көз тастап тұр. Талас үшін төмендеген кезде оның дене пішімінің үлкендігі артықшылық береді. Басқа құстар жыпырлай қашып, альбатрос суға қонғанда бір нәрсе бұрыс кетті. Оның кең құлашы балықшы кемесіндегі аудың жіптеріне оратылып, құсты төменге тарта жөнелді. Салқын ауа райында кеме экипажынан басқа ешкім далаға шықпайды. Экипаж мүшелері қарауға үлгерген күннің өзінде, ол көзді ашып-жұмғанша су астына кете барады.

Жыл сайын мыңдаған альбатрос көзге көрінбестен балықшы кемелері салдарынан көз жұмады. Тағы ондаған мыңы одан да көп дауылпаз бен дауылпазтәрізділермен бірге қабатты балықшы кемелерінің ілмектерінде өледі. Әлемдік балық кәсіпшілігіндегі кездейсоқ ажал теңіз құстары кезігіп отырған екі үлкен бәленің бірі әрі оны шешу қиын, өйткені терең суда балық аулайтын кемелер интенсивтік қаржылық қысым астында жұмыс істеп, оларды бақылау жоқтың қасы. Кемелерінің теңіз құстарын абайсыз аулануын жіті қадағалайтын елдердің қатары сирек.

Осындай елдердің бірі – Оңтүстік Африкада тунец балығын аулайтын табысты кеме капитаны Деонван Антверпенмен кездестім. Кейптаундағы шағын портта менімен бірге Росс Ванлесс те бар еді. Ол – Оңтүстік Африканың «Құстар өмірі» (BirdLife) табиғат қорғау бағдарламасын басқаратын биолог. Ван Антверпен кеменің артқы жағындағы ақшыл жасыл тралдың төменгі батырғышын мұңая нұсқады. «Біз бұлардың үш мыңынан айырылдық», – деді ол.

Африкалық пингвин балапандары Намибияның жағалауына таяу Меркурий аралындағы гуаноға салынған ұяда отыр. Ғалымдар көп жағдайда жасанды ұя салуға мәжбүр. Меркурий аралының қашық болуы мен қауіпті құлди жерлер гуаноны интенсивті жинауға кедергі болды. Нәтижесінде, мұнда соңғы жылдары теңіз құстары көзден таса панаға ие болып, жинала бастады.

Балықты ярустап аулаудың тралмен аулағанға қарағанда альбатростарға басқадай қаупі бар. Кішірек теңіз құсы суға сүңгіп, жем салынған ілмекті су бетіне шығарады да қармақ жемін тартуға тырысады. Содан кейін альбатрос кенеттен араласып, оны тұтастай жұтып қояды және осылай ілмекке ілініп, батып кетеді. Мәселенің бір шешімі тізбектің салмағын арттыру мен жем салынған ілмекті құстарға үлгертпей, тез батыру. Бірақ елу килолық тунец балығы қармаққа ілініп, тізбекті тартқанда жалаң металл батырғы оқтай болып кетуі мүмкін. BirdLife ұйымы люминесцентті плас­тиктен жасалған (жарық балықтардың назарын аударады) корпусы еркін жалғанған батырғыларды пайдалануды ұсынып, ван Антверпен оны қолдануды көптен ойлап жүр. «Мен үшін қармаққа түскен әрбір құс ұсталмай кеткен әр балықты білдіреді. Бірақ тәжірибелік тұрғыда тиімділік үшін заңнама болуы керек. Егер ол болмаса, балықшылардың көбі мұны назарға алмайды», – деді ол Ванлесске.

Ван Антверпенге ең жақпағаны – BirdLife ұйымы пластик батырғыштарды жем салынған ілмекке тым жақын орналастыруды талап етуі. «Егер тізбекке акула тиетін болса, біз батырғыдан айырылып қаламыз». Батырғы мен ілмек арасындағы айырғышты төрт метрге ұзартса бола ма? Ванлесс қабағын түйіп, бұл жағдайда ілмек құстарды қорғамайтындай баяу бататынын айтты. Бәлкім, батырғының салмағын арттыру айырғыш ұзындығының орнын толтыратын шығар? Ван Антверпен мұны сынап көргісі келетінін айтты, ол, шынымен, альбатрос аулауға қарсы. Оған керегі – батырғылардың бәрін жоғалтпастан тунецтерді қолға түсіру.

Балықшы кемелері құстарды үркітетін тізбекті сүйреу арқылы теңіз құстарының абайсыз аулануын азайта алады. Бұл тізбек соңында пластик конусы, ашық түсті шашақтары бар жіптен тұрады. Олар қымбат емес, қолдануға жеңіл әрі құстарды кеменің құйрығынан аулақ ұстауда аса тиімді. Бір траулер құстарды үркітетін тізбекті пайдалану арқылы ауға ілініп өлетін альбатростар санын 99 пайызға дейін азайта алады. Өйткені кеменің артынан шұбатылған ілмектер құстарды үркітетін тізбек сыртында су бетіне жақын қалатындықтан, Оңтүстік Африка оны қосымша қорғау шарасы ретінде аудың батырғыштарын ауырлатуды не ауды қараңғы түскенде салуды талап етеді. Қараңғыда құстар көп кезікпейді әрі жемді көре алмайды.

Жамылғысы жаңа түлеген алтыншашты пингвиндер үйірі Марион аралындағы ескі жанартау кратерінің жотасымен аяңдай көтеріліп келеді. «Мына бірнеше қабатты кратерде шағылысатын барлық пингвиннің дауысы шынымен әсерлі», – дейді Отто Вайтхед.

Ванлесс пен оның жұбайының, Оңтүстік Африкадағы BirdLife ұйымының альбатрос­тарды қорғау жөніндегі жұмыс тобының басшысы Андреа Ангелдің Оңтүстік Африка үкіметі мен балықшыларымен жұмыс істеп келе жатқанына он жылдан асты. «Бір нәрсеге қол жеткізудің жолы әлдебір ғажайып техника құдіретін ойлап табуда емес, ол үшін адамдарды араластыру қажет», – деді Ванлесс маған. Бұл топтың арқасында Оңтүстік Африкадағы теңіз құстарының жылдық өлім-жітім жағдайы 1996 жылғы шамаланған 35 мыңнан бүгін 500-ге дейін азайды.

Алайда сонымен бірге теңіз құстарын қорғау балықшы кемелеріне тәуелсіз мониторинг жүргізуді де талап етеді және де ең абыройы, теңіз құстарының абайсыз аулануын азайту үшін бұл салада қаржылық бастама қажет. Ярусты балықшылар үшін, Ванлесстің айтуынша, он мың долларлық көк тунецтің бәсі жоғары, сондықтан олар үшін құстардың ауға көп ілінбеуінің себебі қарапайым. Алайда ең күшті ынталандырушы – жүйелі балық аулануды талап ететін нарық. Осындай, әсіресе Еуропадағы, төлемпаздығы жоғары нарық шарты бойынша көптеген онтүстік-африкалық балықшы кемелері абайсыз аулау ережелерін орындауды қадағалаулары үшін тәуелсіз бақылаушыларға ақша төлейді.

Үкімет үшін бұл ережелердің орындалуын қамтамасыз етуде ең тиімдісі – әр кемеден балық аулау мен абайсыз құс аулануын қадағалайтын сандық камерамен жарақталғанын талап ету. 2016 жылы Аустралия тропикалық тунецтерді аулайтын кемелерге қатысты осыны талап еткен кезде кеме капитандары байбаламмен құстарды үркітетін тізбекті қайдан алатындарын сұрап, Аустралия жауапты мекемелерінің мазасын алды. «Кеме бортына камера қойылғаннан кейін, ойын бітті, – дейді Ванлесс, – жүз долларлық қана бір зат үшін лицензия­дан айырылып қалуыңыз мүмкін».

Көбі теңіздегі «жорықтан» оралып келе жатқан корольдік пингвиндер Марион аралының Килда Айки шығанағында жиналады. Олар, әдетте, касатка мен басқа жыртқыштардан сақтану үшін жағалауға шағын топпен келеді.

Тағы бір перспективалық технология жетістігі Hookpod деп аталады, ол – жемтікті ілмектің айналасында бекітілетін қатты пластик корпус. Ол жемтікті құстардан, ал құстарды ілмектен қорғайды. Ол қауіпсіз деңгейге батқанға дейін ашылмайды. Барлық ұзын тізбекті кемелерде Hookpod құрылғысын стандарт етіп бекіту, барлық траулерден құстарды үркітетін тізбектері болуын талап ету мен желбезекті ауды пайдалануға тыйым салу арқылы әлемдегі мұхиттарды құстарға қауіпсіз ету теориялық тұрғыда мүмкін (Оңтүстік Африка істегеніндей).  Әзірге жаһандық жағдай жантүршіктірер күйде қалып отыр. Ванлесс пен Ангел өз байланыстарын Оңтүстік Америка, Корея мен Индонезиядағы балық кәсіпшіліктеріне дейін ұзартты. Жалпы жетістігі жоқ емес, тек ашық теңіздердегі кемелердің үштен екісіне ие флоты бар Қытай мен Тайвань кемелері теңіз құстарының өліміне аса мән бермейді не мүлде назарға алмайды. Олар ауға түскендерді, көбіне табиғат қорғауға бейжай қарайтын нарықтарда сатады.

Ванлесстің топшылауынша, тек ұзын аулы кемелердің салдарынан жылына 300 мың теңіз құсы, соның ішінде 100 мың альбатрос өледі. Бұл қанаттылардың есеюі ұзақ уақытқа созылады. Екі жылда бір рет қана жұптасатын көптеген түріне жойылу қаупі төніп тұр, сондай-ақ теңіз құстарына төнген одан да зор қауіп бар.

Гоф аралы Атлант мұхитының оңтүстігіндегі – миллиондаған жұптасатын теңіз құсының мекені. Солардың арасында Атлант мұхиты дауылпазының әлемдегі біртұтас популяциясы мен жоғалудың алдында тұрған тристандық альбатростардың бірнеше жұбынан басқасының барлығы бар. Зерттеушілер дауылпаз бен альбатрос балапандарының аз бөлігі ғана ғана тірі қалады деп дабыл қаққаннан кейін Росс Ванлесс алғаш рет Гоф аралына 2003 жылы аяқ басты. Адам баласы дүниежүзіндегі барлық аралға апарған егеу­құйрық пен мысықтардың теңіз құстарына қырғидай тиіп жүргені белгілі болды. Алайда ол жерде тек тышқандар ғана бар-тұғын. Видео­камералар мен инфрақызыл сәулелердің көмегімен Ванлесс тышқандар дауылпаз балапандарына не істегендерін жазып алды. «Күн батысымен дауылпаздың інінен бір тышқан шықты. Біраз кідіріп, ол балапанды тістелей бастады. Өзге кеміргіштер келіп бас салған жиіркенішті шабуылдың куәсі болдым. Арагідік етке таласып, қанын сіміріп, ішкі органдарын жеу үшін ішіне қарай жанталасқан тышқандар саны төрт-бесеу болды», – деді ол.

Жер­үсті жырт­қыштарынсыз дамыған теңіз құстарының тышқандарға қарсы ешбір қорғанысы жоқ. Қою қараңғы ініндегі дауылпаз балапанына не болып жатқанын көре алмайды, ал ұясында жүрген тышқанды қауіп көретін түйсік жетіспейді альбатросқа. 2004 жылы Ванлесс Гоф аралындағы тристандық альбатростардың 1353 жұптасуы сәтсіз аяқталғанын тіркеді, олардың көбі жыртқыш кесірінен. Сәтті жұптасулар саны – небәрі 500 ғана. Жуыр­дағы жылдарда мұндай сәтсіздіктер 90 пайызға дейін жетті. Гоф аралындағы барлық теңіз құс түрі арасында кеміргіштер жылына екі миллион балапанның көзін құртып отыр. Бұл құстардың көбі ересектерін балық кәсіпшілігі салдарынан жоғалтады. Тристандық альбатростардың ересектері арасындағы жылдық өлім-жітім 10 пайызға артқан, бұл табиғи өлім деңгейінен үш еседен астам артық. Он пайыз ересектер өлімі қосу 90 пайыз көбею сәтсіздігі – жойылу формуласы, міне, осындай.

Марион аралының батыс жағалауында күннің батуымен дала кезіп жүрген альбатрос­ «квартеті» осы түрге тән ритуалдық биге кіріскен: ол дыбыстау мен қимыл-қозғалыстың күрделі жиынтығынан құралады. Мына оң жақтағы құс аспанға қарап қоқылдауда. Кезуші альбатрос жұбымен өмірінің соңына дейін болады.

Теңіз құстары популяцияларының апатты азаюының себебі көп. Анчоус тәрізділер мен басқа кішкентай балықтарды шамадан тыс аулау олардың қуатын сарқиды. Мұхит толқындарын құбылтқан климат өзгерісі Исландия пуффиндері арасында көбею сәтсіздіктеріне себеп болып отырғаны байқалады, ал ойпат аралдарда ұялайтын құстар көтеріліп жатқан теңіз деңгейі қаупіне қауқарсыз. Пластик қоқыстары, әсіресе Тынық мұхиттағы ластану теңіз құстарының асқазандарын толтырып, оларды қорек болар азықтан қағып отыр. Теңіз сүтқоректілерінің қайта жандануынан итбалықтар жас пингвиндермен қоректеніп, теңіз арыстандары суқұзғынтектес­терді олардың көбею алаңдарынан ығыстырып шығаруда. Киттер де сүңгуір құстармен қорек аулауда бәсекелеседі.

Алайда теңіз құстары үшін бірінші қауіп жыртқыштар болып отыр: егеуқұйрық, мысық пен тышқандар. Мәселенің көңіл көншітер тұсы – жыртқыштардың шешімі бар мәселе екендігінде. Island Conservation тәріздес ұйымдар жыртқыш көзін құртуды мінсіз деңгейге жеткен. Уланған жемтік тастауда олар тікұшақ пен ГИС технологиясын пайдаланады.

Бүгінгі таңда кеміргіштерді жою бойынша ең амбициялы жұмыстарды Оңтүстік Георгияның мәдени-тарихи мұрасын қорғау қоры атқарып отыр. Оңтүстік Георгия аралы Антарктика түбегінен 1500 шақырым қашықтықта орналасқан, сан мөлшері, бәлкім, 30 миллиондай болатын теңіз құсының көбейетін мекені. Егеуқұйрығы мен тышқандары жоқ аралға айтылған мөлшерден үш есе көп құс оп-оңай сияды. 2011 жылдан 2015 жылға дейін 10 миллион АҚШ доллары жұмсалып, үш тікұшақпен Оңтүстік Георгияның мұзы жоқ әрбір аумағына уланған жемтіктер тасталды. 2015 жылдан бері аралда тірі егеу­құйрық не тышқан кезіккен емес.

Енді осындай жұмыстар Гоф аралы үшін де 2019 жылға, Оңтүстік Африканың Марион аралына 2020 жылға жоспарланып отыр.

Теңіз құстары асқан әлсіздік пен ерекше төзімділіктің ғажайып комбинациясындай. Салмағы 10 келі болатын тристандық альбатрос 30 грамдық тышқаннан өз балапанын қорғай алмайды, бірақ салқын теңіз суы мен дүлей желді елемейді, тіпті үлкен шағаланы да үркіте алады. Ұзақ өмір сүретіндіктен, ол 20 жыл көбеймей тіршілік етсе де, ұясына төнген қауіп сейілген соң әлі де балапан баса алады.

Ғалымдар Перудің оңтүстігіндегі түбекте орналасқан Пунта-Сан-Хуан елді мекеніндегі ұяларды зерттеуде. Көбею мекенін жыртқыштардан қорғау үшін гуано кәсіпшілігі түбекті екі метрлік бетон қабырғамен қоршап, оны жасанды аралға айналдырған. Әрбір шаршы метрде үш-төрт ұясы бар бугенвиль суқұзғындары әлемдегі ұялары ең тығыз орналасқан теңіз құстарына жатады.

«Теңіз құстарының қалпына келу қабілеті жақсы, – дейді Island Conservation ұйымының ғылыми директоры Ник Холмс, – жердегі қауіп-қатермен күрес оларды басқа қауіп көздеріне қарсы күшейтеді». Iс ұйымы мен оның серіктестері Калифорнияның Анакапа аралында егеуқұйрықты құртып жібергеннен кейін мұнтазтектестер (ұзын тұмсық қайраның тұқымдасы – Synthliboramphusscrippsi) балапан басу көрсеткішінің табысы 30-дан 85 пайызға бір-ақ көтерілді. Анакапа аралындағы мұнтазтектестер енді қауіпсіздікте әрі алғаш рет осында күл түстес качуркалардың көбею жағдайы тіркелді.

Жойылудың алдын алу үшін оның бұл әлемде бар екенін білуіңіз қажет. Сізге окулярлық дәлел керек, ал теңіз құстары оны ұстап тұруға әсте шебер. Магента дауылпазының оқиғасын еске түсіріңіз. 1867 жылы «Магента» италиялық зерттеу кемесі Тынық мұхиттың оңтүстік бөлігінде үлкен, ақшыл сұр дауылпаздың жалғыз бір дарасын суретке түсіріп алды. Бір ғасырдан астам уақыт бұл түрдің бар екендігінің жалғыз ғылыми дәлелі осы болды. Бірақ көзге түспеушілік адамды шатастырады, 1969 жылы әуесқой орнитолог Дэвид Крокет бұл құсты іздеп Жаңа Зеландияның Чатам аралдарына барады. Чатам үлкен аралының басым бөлігі жайылым үшін тазаланған болса да, оның оңтүстік-батыс бөлігі әлі де орманды болатын. Осындағы аралдарда ғасырлар бұрын өмір сүрген палинезиялық адамдар – мориорилерден қалған қалдық үйінділері арасынан анықталмаған тау-тау дауылпаз сүйектері табылды. Крокет мориорилердің жергілікті тілде «тайко» деп атайтын үлкен дауылпазды жеген соңғы жазбасын оқыды. Ол 1908 жылы жазылған екен. Оған «тайко дегендері сол Магента дауылпазы шығар әрі ол әлі де ормандағы індерде ұялап жүрген болар» деген ой келді.

Мориорилер тайко аулаған орманды массив қой өсіретін ферма қожайыны Мануэль Туануи иелігінде болатын. Өз жеріндегі жоғалған жергілікті құсты табу перспективасына құштарлығы оянған Туануи мен оның жасөспірім баласы Брюс екеуі Крокетке көмектесіп, орманда індерді аралап, түнде ұшып келетін теңіз құстарының назарын аударатын шам ілу арқылы тайконы іздеудің қиын-қыстау жұмыстарына атсалысты. Брюс үшін Крокет тайпоны (маори тілінде «аруақ» дегенді білдіреді) іздеген түсініксіз адам еді. Брюс көрші аралдағы Лиз Грегори-Хант есімді жас қызға үйленген кезде Лиз оның отбасының шырмауына оралды. «Әлдебір құйын тартып әкеткендей, бұл сенің өміріңе айналады», – деп ойымен бөлісті.

1973 жылдың 3 қаңтарындағы түнде Крокеттің еңбегі зая кетпей, ол Магента дауылпазының сипаттамасына келетін төрт құсты көрді: окулярлық дәлеліңіз, мінеки. Бірақ ол тайконы ұстап алып, олардың қайда ұя салатынын да білгісі келді. Брюстің көкесі оларға бір жаңалықты айтқанша тағы бес жыл өтті: «Олар екі тайконы ұстап алыпты». Ғалымдар тобының ұсталған құстарды радио-бақылау арқылы тайконың екі қолданыстағы індерінің орнын анықтауға тағы он жыл кетті.

Қиыр солтүстікте бугенвиль суқұзғындары Перудің ең өнімді гуано аралдарының бірі – Гуанапе Нортеде аз ғана перуандық бірқазанға ұя салуға орын босатады.

Туануис үшін бұл тек басы еді. Тайконың жалғыз ғана мәлім көбею мекені олардың жерінде еді. Бұл құсты жоғалудың сәл алдына апарған қауіптерден қорғау қажет болатын. Індер айналасына мысықтар мен қалталы егеу­құйрыққа қақпан құрылды. Мануэль Туануи үкіметке 1200 га орманды жерді тегін берді, үкімет ол аумақты қой-сиырдан қорғау үшін қоршап алды. Азғана жыл ішінде орманда тайко жұптары көбейе бастады, бүгін олардың саны 20-дан асады.

Қаңтар айында С64 код атты аналық тайконың ұясына баратын ұзақ жол сапары үшін теңіз құстары жөніндегі британдық маман Дэйв Бойл мен волонтер Жизель Игл тобына қосылдым. Бойл С64 тайкосының жұмыртқасы жарылып, ол көп уақытын теңіз шарлауға шығатын уақытқа дөп түскісі келді. «Оның жасын анықтау мүмкін емес, – деді ол, – ол басқа жерде басқа жұбымен қосылған не өте жас болуы да бек мүмкін».

С64-тің ұясы құлама жартаста салынған екен. Бойл тізерлеп отырып, ұяның артқы шетіне бұрынырақ орнатылған жерасты ағаш қораптың қақпағын алып тастады. Үңіле қарағаннан кейін ол мұңая басын шайқады. «Жұмыртқадағы балапанның біреуі жарып шығып жатып, қысылып қалғанға ұқсайды».

Гуанапе Норте аралында екі инка-крачка араларына қонып, кішкене жерге таласқан үшіншісіне қарсыласуда. Инка-крачкалар Перу су бассейнінде жиі көзге түсетін теңіз құстарына жатады. Олар топпен түнейтіндіктен күн бата ең жақсы түнеу орнына таласып, үнемі «ұрысып» жатады.

Балапан өлімі сирек құбылыс емес, бірақ көбеюдегі әрбір сәтсіздік барлығын қосқанда небәрі 200 болатын құс түрі үшін бұл кейінге шегінуді білдіреді. Бойл қорапқа қол салып, С64-тің біреуін алып шықты. Ол шиыршық атып, қапшыққа салғанға дейін Бойлды тістелеп тастады. Ұяның айналасында босқа уақыт өткізуден бас тартқан ол өлі балапанды алып, оның аяқтарына тұсау болған жұмыртқа қабығын жарып тастады. Иглмен бірге әрекет ете отырып, С64-тің аяғына лента жабыстырып, ДНҚ сынамасын алу үшін ине шаншыды да, арқасындағы тері астына микрочип орналастырды.

«Бүгін ол үшін сәтсіз күн екен», – деді Игл.

«Микрочип орнатылғаннан кейін оны қайтып еш мазаламаймыз», – деді Бойл.

Тірі қалған азғана тайко орманның түкпіріне барып ұялады, өйткені ол жер салыстырмалы түрде қауіпсіз, болмаса, ең қолайлы мекен болғандығынан емес. Қанаты қатаюы үшін ересек тайконың өзі ағашқа өрмелеуге мәжбүр әрі жас құстың орманнан ұшып шығуы үшін талпынысы бірнеше күнге созылып, бұл оны мұхитта тірі қалуға тым әлсіздендіріп жіберуі мүмкін. 1998 жылы Туануи отбасы Chatham Islands Taiko Trust ұйымын ресми ашқан кезде олардың бір мақсаты – суға жақын, жыртқыштан қорғайтын қоршау салу үшін аралдан тыс аймақтан қаражат жинау болатын. Қоршау құрылысы 2006 жылы аяқталып, орманда жаңа туған балапандардың көбі осы мекенді ұмыттырмас әрі көбею мен осында қайтып келуге «ынталандыру» үшін қанаты біткенге дейін сол аймаққа апарылды. Алғашқы осылай «тәрбиеленген» тайко 2010 жылы оралды, сол уақыттан бері олардың көбі қайтып келді.

Жаңа Зеландияның Чатам аралдарына Те Тара Кой Коя (Пирамида) кіреді. Бұл – осал Чатам альбатростарының жалғыз көбею мекені. Ол жерде жыл сайын 5000-дай жұп ұя салады. Сәуір-шілде айларында Оңтүстік Америка жағалауымен 9500 шақырым ұшады.

Taiko Trust ұйымы, сондай-ақ құстар үшін балама ұялау мекенін ашу мақсатында денесі кішірек, ал жойылу қаупі тайкодан аз түспейтін Чатам дауылпазының балапандарын да таяу маңдағы аралға апарды. Жалғыз ғана үйірі «Те Тара Кой Коя» деп аталатын теңіздегі тастар аралында (Пирамида деген атпен де танымал) ғана бар Чатам альбатростары популяциясын арттыру үшін ұйым 300 балапанды үлкен аралдағы жыртқыштан қорғалған екінші аумаққа апарды. «Ұйым қызметін жалғастыру үшін басқа түрлерді қолға алу керек екендігін білдік», – деді Лиз Туануи.

Лиздің осылай қызмет етіп келе жатқанына қырық жылдан асты. Ол – Taiko Trust ұйымының төрағасы. Брюс екеуі бас-аяғы 13 орман учаскесін қоршап үлгерді. Олардың жетеуіне өз қаражаттарын жұмсады. Мұның теңіз құстарына да, жергілікті құрлық құстарына да, соның ішінде үлкен аралда бір кезде жо­­йылуға шақ қалған көрікті Чатам көгершіндері үшін де пайдасы зор болды: қазір көгершіндердің саны мыңнан асқан. Одан қой өсіріп отырған отбасы әлемнің ең сирек үш құс түрін құтқару үшін күш-қаражат жұмсап, осындай ауыр міндетті неліктен мойындарына алғандарын сұрағанымда иығын көтерді. «Егер мұны біз істемесек, ешкімнің шаруасы жоқ-тұғын. Тайконы табуға көп тер төктік. Ол біздің, Чатам аралының бір бөлігі ғой», – деп жауап берді Лиз.

Ең жақсы қорғалған ұялау мекені – Те Тара Кой Кояның төбесіндегі табиғи үңгір. Қою сұр түстес балапандар бес айдай уақытта ұшуға жарап қалады.

«Ғажап! Қазір 25 жыл бұрынғыға қарағанда орман алқаптарын қорғайтындар саны он есе өсті», – дейді ол.

Менің байқағаным, Чатам аралдары мен көбіміз өмір сүретін әлемнің айырмашылығы аралдықтарға теңіз құстарын елестету үшін көз жұмып қиналудың керегі жоқ. Жақында «жұбайының көңілін аулау» үшін жас альбатростар қайтып оралатын, жыртқыштан қорғалған жартасты Те Тара Кой Кояға дейін катермен екі-ақ сағаттық жол. Бас айналдыратын тік жартасты сол жерде балдыр қаптаған тау тастарына ұрылып жатқан көк мұхит толқындары үстінде альбатростар үлпілдек сұр балапандарына қарай ұмтылады. Төбеде өлшем сезіміңізді алдайтын, теңіз шағаласынан үлкен көрінбейтіндей мөлшерде ұшып жүрген альбатростар айналып, алып қанаттарымен желдің бағытымен қозғалады. Оларды санаулы ғана адамдар көреді.

Чатам альбатростарының бір ғана көбею орнына тәуелді болуына мазаланған Дэйв Бойл мен «Чатам аралдары Тайко Трасты» ұйымындағы оның әріптестері үлкен аралда тағы біреуін ашты. Балапандар Те Тара Кой Каядан осында әкелініп, гүл горшоктарынан жасалған ұяда ересектерімен бірге орналастырылды. Олар қанат біткенге дейін балықпен қоректендіріледі.

Авторы: Джонатан Франзен, фото: Томас П. Песчак

Жазушы Д. Франзен 2018 жылы қаңтарда «Құстар не үшін керек?» мақаласын жазған. Бұл – фотограф Т.П.Песчактың National Geographic үшін орындаған тоғызыншы жұмысы.

Мақаланың толық нұсқасы мен әлемдік зерттеулердің қайнар көзіне қол жеткізгіңіз келсе, shopnationalgeographic.kz арқылы онлайн жазылыңыз.

Әлемнің түкпір-түкпірінен әкелінген тропикалық, субтропикалық ғажайып өсімдіктерді өсірумен қазір елімізде екі-ақ мекеме айналысады. Бірі – Алматыдағы академиялық ботаникалық бақ. Екіншісі Петропавлда орналасқан қарапайым ғана өсімдіктер жылыжайы. Оның бас директоры солтүстік өңірін оазистік аймаққа айналдыруға ерекше үлес қосып келе жатқан Қазақстанның еңбек сіңірген агрономы, биология ғылымының докторы, Петропавл қаласының құрметті азаматы Рязапов Равиль бабай.

Равиль Хасанұлы 1963 жылы осында еңбек жолын бастап, сол уақыттан бері жылыжайға тропикалық, субтропикалық өсімдіктер мен жеміс ағаштарын отырғызып, жерсіндіре бастайды. Қазір мұнда өте сирек мәңгі жасыл өсімдіктердің 400-ге жуық түрі жайқала өсіп тұр. Ырымшыл да діндар бабай пальмалар мен папортник, кипаристердің санын ашып айтуды жөн санамайды.

Экологиялық орталықтағы көрген жанның көз жауын алатын әсем де әдемі, ғажайып мүйістің бірі – тропикалық саябақ. Жұртшылық оны «қысқы бақ» деп те атайды. Айтса айтқандай. Әсіресе, қаңтар, ақпан айлары кездерінде тап болсаңыз, аппақ, ақшақарлы әлемнен бейне бір мәңгі жасыл өмір –  тропикалық аймаққа келгендей әсер аларыңыз анық. Мұндағылардың бәрі Равиль бабайдың қолымен өсірілген. Сондықтан оған әр өсімдік ерекше ыстық. Ішіндегі жан сырын ақтарыла айтып, аңқылдай сөйлейтін бағбан әрлі-бергі тарихты қопарғанда еш мүдірмейді. Оның айтуынша, ХІХ ғасырда Ойқалада (Петропавлдың төменгі етегі) Қасымов мешіті болған. Арғы аталары Меккеге қажылық парызын өтеуге барғанда Арабиядан құрманың дәндерін алып келіп, мешіт дәлізінде тұрған құмыраға өсірген екен.

Бұл пальманың жасы 130-дан асса да, әлі де «тентек». Осыдан оншақты жыл бұрын биіктігі 12 метрлік жылыжайдың әйнектелген төбесін тесіп шығып, бақ қызметкерлерін әуре-сарсаңға салғаны бар.

«Бұл – пальманың жабайы түрі. Отаны – Канар аралдары мен Солтүстік Африка. Ыстықты сүйеді. Биіктігі 30-40 метрге дейін жетеді. Петропавлдағысы – 12 метр. 2004 жылы жаз айларында жаңбыр жаумай, аптап ыстық болды емес пе? Соның салдары болса керек. Сондықтан ол тағы да тектентік жасамауы үшін жыл сайын ұшын кесіп отырамыз», – дейді бағбан.

Равиль ақсақал Африка, Америка, Қытай, Вьетнам, Лаос, Камбоджа, Үндістанда өсетін өсімдіктерді санамалап келеді. Веер пальмасы, динго, банан, африкалық калла, какао, лавр жапырағы, қытай лимоны, банан, бансай, туя, кактус, агава, юкки… Таусылар емес. Равиль Хасанұлы сакураның жанына келгенде оны аялай сипап, бір ауық үнсіз қалды. Білуімізше, өрік, шие, алқоры секілді жеміс ағаштарын жапондықтар сакураға жатқызады. Мұндай ергежейлі ағаштар жиынтығын бансай деп те атайды.

Равиль Хасанұлы жас кезіндегі Отан алдындағы әскери міндетін өтеудің Вьетнамда бұйыртқан тағдырына риза. Сол кездері мәңгі жасыл елдің сырлы жұмбақтары оны керемет әсерде қалдырса керек. Әсіресе, ол адамның ішкі жан дүниесімен ерекше үйлесім тапқан табиғатына қайран. Сол жолы ғой, пальманың кішкентай 32 өскінін рюкзагына салып тығып әкелгені. Сәтін салғанда олардың біреуі аналық болып шықты. Содан оның табиғат-анаға деген ерекше құмарлығы оянып, экологиялық коллекция жинауға шындап кірісті. Кубаға жолы түскенде агава, кактус, манстера, лимон өскіндерін ала келді. Егер шетелге барған жұрт қымбат та бағалы заттар әкелуге тырысса, бұл жоғарыдағыдай өсімдіктер тұқымын жинайтын әдет тапты. – Мұндай шаруашылықты ұстап тұруға қаржы қашанда жетпейтіні белгілі. Тығырықтан шығудың бірден бір жолы жас көшеттерді өсіріп, сатумен де айналысамыз. Қазір офистерді декоративтік өсімдіктермен безендіруге өтініштер жиі түседі. Мемлекеттік тапсырыстарға да қатысамыз. Өскіндерді мекемелерге өзіміз жеткізіп береміз. Ақыл-кеңес айтамыз. Ыдыстарын алып келіп, санын, түрін айтса, қалғаны біздің шаруамыз, – дейді бағбан.

Осы күндері осы экологиялық орталықтан хабардар тұрғындар баққа келіп, мәңгі жасыл аймақты көзбен көріп, ерекше әсерге бөленіп қайтатын болып жүр. Себебі Равиль Хасанұлының басты хобби – бағбандық.

Автор: Жанболат Аупбаев

Фото: Жайнар Дәркембаев, Дмитрий Ругис, Ерболат Шадрахов

Мақаланың толық нұсқасы мен әлемдік зерттеулердің қайнар көзіне қол жеткізгіңіз келсе, shopnationalgeographic.kz арқылы онлайн жазылыңыз.

Солтүстік Қазақстан мен Ақмола облысы шекарасында орналасқан «Екі ағайынды» шоқысына шықсаңыз ұшы-қиырына көз жетпейтін орман-тоғай арасынан ондаған көлді көресіз.

Еліміз бойынша өзен-көлге, тарихи-мәдени орындар, орманды алқап пен жан-жануарлар әлеміне аса бай үш ұлттық саябақ бар болатын болса, соның ішіндегі ең ірісі – «Көкшетау» табиғи саябағы. Табиғат жаратылысының осынау тамашасына тамсанған ақындар Көкше өңірін «кербез Көкше» деп жырласа, қылқалам шеберлері ондағы пейзаж тудыратын құбылысты салудан еш жалықпаған. Көкше өңірі жер бетінде сирек кездесетін, өзіне ғана тән ерекшеліктері басым географиялық аумақ ретінде кеңінен танымал.

1996 жылы құрылған саябақ аумағы 182 мың гектардан асады. Саябақ құрамына Зеренді, Шалкар, Имантау және Айыртау табиғи аймақтарының таулы-қыратты, орманды алқаптары мен өзен-көлдері кіреді. Ұлттық саябақ аумағында мемлекет қорғауға алынған 185 археологиялық, тарихи, сәулет және монументальды өнер ескерткіштері бар.

Атап айтқанда, Сырымбет тауының баурайында ХІХ ғасырда біркелкі ағаштан тұрғызылған этнограф-ғалым, саяхатшы Шоқан Уәлиханов отбасының қалпына келтірілген Айғаным қонысы бар. Мұндай мәдени кешен Қарасай мен Ағынтай батырларға да арналып салынған.

Ұлттық саябақ флора мен фаунаға да аса бай. Саябақ аумағындағы ылғалды жерлер сазды жыныстардан түзілгендіктен, бетін континенттік, әсіресе өзен шөгінділері мен палеоген жыныстары басқан. Құрғақ жерлерде көкорай шалғын шөптер, жабайы жеміс-жидектер, саңырауқұлақ пен гүлді алқаптар жиі ұшырасады. Ал ауасы дертке дауа ормандары негізінен қайың, қарағай мен теректен тұрады. Орман ішінде туристтер сүрлеу жолдар бойымен аяңдай алады. Онда сондай-ақ автокөлік, ат пен велосипед жолдары да бар.

Еліміздің Солтүстік өңірлері Сібір тайгасының бөлігіне кіретіндіктен саябақтан тайгаға ғана тән сирек кездесетін бұлан, орман сілеусіні, сусары, қабан, күзен мен ақ қоянды жиі кездестіруге болады. Сондықтан болар күз бен қыс айлары аңшылар үшін нағыз олжаға толы мерзім саналады.

Қыста шаңғы тебу мүмкіндігі де бар мұнда. Құстар мен балықтарға бай көлдер мен ориандар, шүйгін жайылымды жазық дала көне дәуірден бастап-ақ адамдардың назарын өзіне аударып келеді.

Фото: Ерболат Шадрахов, Дмитрий Ругис.