Жәндік, арамшөп пен қаны сорғалаған вегетариандық бургер.

Адамзат саны күн санап өсіп келеді. ХХІ ғасырдың ортасына қарай әлем халқының саны 9 миллиардтан асқанда, адамдардың азық-түлікке деген сұранысы қазіргіден 50%-ға дейін артпақ. Бұл сұраныс­ты климаттың өзгеруіне әсер етіп жатқан ағаштарды отау, индустриалды ауыл шаруашылығы өнімдері көлемін арттырмай қалай қанағаттандырамыз? Өнімнің бітік шығуы үшін топырағымыздың құнарлылығын қалай сақтап қала аламыз?

Шегіртке! Олар чипсы, энергетикалық батончик пен өзге де өңделген тағамдардың құрамында бар.

Жәндік десе ат-тонын ала қашатын жан болсаңыз, таяқшадағы тарантулды смузиге алмастырып көріңіз. «Біз етті құрттармен алмастырғалы жатқанымыз жоқ», – дейді «Жеуге жарамды жәндіктер» мен «Адамзат эволюциясы» кітаптарының авторы Джули Лесник. Құрт-құмырсқа мал қорегінің құрамына не біз білетін кепкен картоп, протеин батончиктері мен смузи ұнтағы секілді өңделген тағамдарға қосылуы мүмкін.

Бұл – жауабы күрделі сауалдар. «Бір нәрсе анық, – дейді болашақ тағамдар тақырыбын зерттеп жүрген Mold журналының редакторы Лин И Юань, – тоғыз миллиард адамды азық-түлікпен қамтамасыз ету үшін барынша көп адамның көмегі қажет».

Табиғаттың өзгеруі кесірінен үлкен көлемде үй малын өсіру өз-өзін ақтамаған сайын ақуызға (протеин) қол жеткізу үшін көбі тығырықтан шығудың жаңа жолдарын іздей бастайды. Бүкіл тіршілік бөліп шығаратын көмірқышқыл газының шамамен жетіден бірі – төрт түлік малға тиесілі. Шоғырландырылған қоректендіру әдісімен өсірілетін сиыр әдеттегіден сегіз есе көп су, көкөніс пен дақылдар секілді әр калория­­ға шаққанда 160 есе көп жерді қажет етеді. БҰҰ-ның сиыр етін азырақ жеуге шақырып жүргені таңғаларлық жайт емес. Жаңа азық-түлік компаниялары бұл үндеуді орындауға білек сыбана кіріскен.

Солардың арасында Beyond Burger гамбургерін да­­йындайтын компания да бар. Бұл – сиыр етіне ұқсайтын қызылша мен протеинді асбұршақтан жасалған бәліш. Оның ең жақын бақталасы қаны сорғалап тұрғандай әсер қалдыратын зертханада жасалған өсімдік негізді «гем» протеині.

Басқа компаниялар мал етін мүлде қажетсінбейтін ет өндірісін индустрияландыруда. «Сырттан қарағанда ол сыра қайнату зауытына ұқсайды, – дейді индус­триалды топ Good Food институтының атқарушы директоры Брюс Фридрих. – Сыраны түтікше арқылы сүзгендей, тартылған ет те солай сүзіледі».

Қаны сорғалаған вегги бургері құрамында не бар?

Impossible Burger бидай, картоп протеиндері, кокос майы мен оған түр беретін қаны сорғалаған ашытқыдан алынған гемнен жасалған. Индустриалдық көлемде мал асыраудың қоршаған ортаға зиянын ескерген компаниялар проблеманың жалпы етте емес, ірі мал етінде екенін айтады. «Біз ет ойлап тауып жатырмыз деуге әбден болады, – дейді «Мүмкін емес тағамдар» желісінің өкілі Джессика Аппельгрен, – біз етті ет ететін не екенін молекулярлық деңгейде зерттеп, оны өсімдіктер тұқымдасынан алуға әрекет жасап жатырмыз».

Бұл мақала – «Болашақ тағамдары» атты серия­лық зерттеудің бір бөлігі. Бастаманы қаржыландырушы – Land O’Lakes, Inc.

Сонымен қатар АҚШ нарығындағы жеуге жарамды жәндіктер протеинге бай мал азығы немесе өңделген астың ингредиенті ретінде көбірек кездесе бастаған. Қоршаған ортаға пайдасы тұрғысынан шырылдауық шегірткенің тартымдылығы айтпаса да түсінікті. Әр килограмына шаққанда оның құрамында протеин мен микроқоректік заттары, сиыр етіне қарағанда, молырақ. Олар қараңғы әрі халық тығыз қоныстанған жағдайда өмір сүре беретіндіктен, шағын жерден зауыт көлеміндегі өнім шығаруға болады. Техастың Остин қаласында АҚШ-тағы ең ірі шегірткеден қорек жасайтын ферма бар. Ферманың тасын өрге домалатқан – пісірілген тағамдарға, энергетикалық шоколадтарға, смузиге қосылатын шегіртке ұнтағы.

Жерге пайдалы бозғылт эль

Ас шығару компаниялары майдың да жаңа түрлерін іздеп жатыр. Индустрия ғалымдары немістің талшын ағашының шайырынан балдырларды жинап, одан қоректік заттары молырақ май алу үшін инженерлік өңдеу жүргізді және алты қабаттық ашыту ыдысында оны Бразилияның қант құрағымен қанықтырды. Сығылған балдырдан ашық түсті, иіссіз моно-қанықпаған ас майын алып, оны Thrive деген атаумен сатылымға шығаруда. Ондағы мақсат – қоршаған орта мен қоғам үшін орны толмас шығын болған пальма майына эффективті балама табу.

Көп мәселеге табиғаттың өзі шешім бола алады. АҚШ зерттеушілері әр жылы егіліп, топырақтың құнарлылығын жоятын әрі эрозияға ұшырататын тыңайт­қыштарды көптеп қажет ететін бір жылдық бидай мен жүгеріні алмастыра алатын көпжылдық астықты 1980 жылдан бері іздеп келеді. 2000 жылдары Канзас­тағы ауыл шаруашылығын зерттеу тобына мүше Жер институтының қызметкерлері сұрпы жақсы, көлемі ірі, ауруға төтеп беретін егін алу үшін аралық бидайшөп өсіре бастады.

Силикон алқабы біздің тамақтану әдетімізді өзгертеді

1980 жылдары ауыл шаруашылығын зерттеуші ғалымдар жер өңдеудің салдарына алаңдай бастағанда, бірден ықтимал шешім ретінде жылдық дақыл отырғызып, кейде жем ретінде жыл он екі ай өсірілетін Kernza аралық бидай шөбін ұсынды. Тамыры 3 метрге дейін баратын, алты жыл бойы үзбей жеміс беретін Kernza коммерциялық деңгейге тез көтеріліп келеді.

Бүгінгі таңда, Kernza деп аталатын дақыл АҚШ-тың 200 гектар алқабына егілді. Әртүрлі тамақ өндірушілері оны нарыққа дайындау үстінде. Әмбебап дақыл ауыл шаруашылығына серпін береді деген де үміт жоқ емес.

«50 жылдан соң тағамдарымыздың түрі қандай болса да, жаһандық жылыну қолда барды тиімді пайдалануымызға түрткі болады, – дейді дүниежүзілік тағамтану маманы Радж Патель, – ХХІ ғасырда арамшөп пен зиянкестердің азыққа айнала алатынына адамдардың көздері жетті».

Балдыр майы: пальма майын алмастырушы

Аспаздардың айтуынша, егістік қышатүс өсімдігінен алынған балдыр майын, басқа майларға қарағанда, тұрақтырақ етіп өндіруге болады. Пальма майын өндіру кезінде ормандардың кесілуі мен жұмысшылар тарапына қиянатқа жол берілген. Бір гектар тұрақты қант құрағынан балдыр 3-4 метрикалық тонна моноқанықпаған иіссіз май бере алады. Балдыр майы мен сарымай шығаратын даниялық Corbion компаниясының өкілі Марк Брукстың айтуынша, көптеген компания жартылай сутектендірілген май секілді «химиялық» ингредиенттерден қашады. «Этикеткада бұл жазуды көргіңіз келмесе, орнына балдыр майын қолдансаңыз болады».

Жоғарғы технологиялық өндірісті меңгерген жұмысшылар негізін салған Soylent-тің тұсаукесері 2013 жылы өте сәтті шықты. Дәстүрлі тағамды ығыс­тыру мақсатымен өнім құнарлы, құрамында қажеттінің бәрі бар, табиғатқа еш зиянсыз. Алайда 2016 жылы компания батончигі мен ұнтағын қайтарып алуына тура келді. Өйткені өнімді тұтынған көп адам құсып, іші өткен. Дегенмен тағам танымалдығын жоғалтпады.

Автор: Трэйси Макмиллан, Фото: Грант Корнетi

Трейси Макмиллан – «Америкалық тамақтану әдебі» кітабының авторы. Грант Корнет – натюрморт саласына маманданған фотограф.

Мақаланың толық нұсқасы мен әлемдік зерттеулердің қайнар көзіне қол жеткізгіңіз келсе, shopnationalgeographic.kz арқылы онлайн жазылыңыз.

Ежелгі ауыл Хасанкейф Тигр өзені жағасында орналасқан. «Ылысу» бөгеті өзен деңгейін шамамен 60 метрге көтеріп, мына заманауи кафені, оның артындағы 900 жылдық көпірдің қирандылары мен неолиттік дәуірден қалған үңгірлерді су астында қалдырады.

Түркия ең құнды ресурсқа бола көптеген қаласын су астында қалдыруы мүмкін.

Хасанкейф – 12 мың жыл тарихы бар көне ауыл. Ол Тигр өзенімен шекаралас жазық далада орналасқан. Ауылдың үстінде неолиттік тайпалардың қашап салған суреттері бар үңгірлер мен жасы византиялықтармен «құрдас» цитадельдің үйінділерін көруге болады. Бұл елді мекенде римдіктердің ізі қалған. Бұл – атақты ортағасырлық ислам сәулет өнерінің мекені, жәдігерлер арасында Ұлы «Жібек жолындағы» көпір де бар.

Хасанкейф – тіршілігі қайнаған, үзілмеген тарих пен өшпеген ғұмырға толы Түркияның оңтүстік-шығысындағы қалаларының бірі.

Солай болғанымен 2006 жылы Түркия үкіметі ресми түрде Тигр өзені бойында Хасанкейф ауылының шамамен 80 пайызын су астында қалдырып, үш мың тұрғынын көшіруге әкеп соғатын алып бөгет құрылысын бастады. Келесі жылы бұл аймақты кез келген уақытта су алуы мүмкін, өйткені «Ылысу» деп аталатын бұл бөгеттің құрылысы аяқталуға жақын.

«Ататүрік» бөгеті – Түркияның ең үлкен бөгеті. Республиканың іргетасын қалаған Кемал Ататүрік аты берілген бұл нысан 1980 жылдары Түркияның кең көлемді «Оңтүстік-шығыс Анадолы» жобасы аясында аймақтың экономикасына серпін беру, ауылдық жерлерді суландыру мен электр қуатын өндіру мақсатында Эвфрат өзенінде салынған.

Үкіметтің өз иелігіндегі ең мистикалық мекендерінің бірін құртудағы себеп не? Биліктегілердің уәжіне жүгінсек, себеп жергілікті халықтың жағдайын жақсарту екен. Қалай дегенмен алып жобаның Түрік мемлекетіне пайдасы жоқ емес. Түркияның өз табиғи мұнай не газ ошақтары жоқ. Олардың байлығы – су.

ХХІ ғасырдың бастапқы он жылдығында Түркия Республикасы экономиканы дамытуды көздеген үкіметтің үсті-үстіне жүргізген модернизациялау жобаларын бастан кешірді. Халқы салыстырмалы түрде кедей, сауатсыз келетін оңтүстік-шығыс аймақ көп жағдайда бұл өзгерістерден мақұрым қалды. 1970 жылдары үкімет мұның қарымы ретінде аймақты сенімді электр қуаты мен ауыл шаруашылығын сумен қамтамасыз ететін аса ірі бөгет жобасын алға тартты. Түркия үкіметі Тигр мен Евфрат өзендері бойында – 22 бөгет, 19 гидроэлектр стансасы, жол, көпір мен өзге де инфрақұрылым нысандарын салуды жоспарлауда. Бұл жоспар «Оңтүстік-шығыс Анадолы» жобасы (түрікше қысқа атауы – GAP) деп аталды.

Лейла Сонкуш Түркияның оңтүстігінде Сирия шекарасына таяу маңдағы Харран жазығында жүзім жапырақтарын теріп жүр. Харранға судың келуі – жоба пайдасының бірі. Алайда Сирия мен Ирактағы адамдар Түркияның бөгеттері салдарынан Эвфрат пен Тигр өзендерінің суы азайып, ауыл шаруашылығына қатер төндірумен бірге таза ауызсу тапшылығын тудырып отырғанына шағымдануда.

Түркияның төмендегі көршілері Сирия мен Ирак: «Түркия керекті судан тыюы мүмкін», – деп жобаға наразылықтарын білдірді. 1984 жылы сепаристтерден құралған Күрдістан Жұмысшы Партиясы (PKK) Түркия мемлекеті тарапынан жол берілген әділетсіздік деп қабылданған әрекеттерге қарсы бас көтеріп, елдің оңтүстік-шығысын соғыс аймағына айналдырған. Дәл осы кезде тоқтаусыз ұлтаралық кикілжің, экологиялық ахуалдың нашарлауы, қайта қоныстандыру мен елдің мәдени мұраны қорғай алатынына күмәнмен қараған Еуропа банктері қаржыландыруды доғарып, Дүниежүзілік банк несие беруден бас тартқан еді.

1990 жылдары Қоршаған ортаны қорғау министрлігіне кеңесші болған, қазірде БҰҰ-ның Адам құқықтарын қорғау жөніндегі кеңесінің азық-түлік жөніндегі арнайы баяндамашысы Хилал Элвердің айтуынша, тіпті Түркия үкімет мүшелері жобаға күмәнмен қарай бастады. GAP – «ұлттық мақтаныш» деген энтузиазмге көлеңке түсті.

Су тасқынынан бұрын тұрғындар жазғы ыстықтан қашып, төсектерін шатырға шығарады, артқы фондағы мешіт мұнарасы археологиялық паркке көшіріледі.

Шынымен де, 2000 жылдарға қарай бөгет жобаларының көзделген мақсатына неге жете алмай жатқандығы түсінікті болды. «Олар су ресурстарын дұрыс басқара алмады әрі жоба ел ішінде бейбіт өмір әкеле алмады», – дейді Элвер. Бүгін құрылысы аяқталған 19 бөгеттің 13-і өндіретін электр қуаты түгел пайдаға асып отыр. Аз кәрізделген тұзды жерлерді сумен қамтамасыз ету кей аумақтың сортаңдауына әкеп соғып, жолға қойылған шаруашылықтар тұралап қалды. Бөгеттерден түскен пайда жергілікті билікке де, тұрғындарға да жетпеді. Мыңдаған адам көшіп кетті. Көбіне ақшалай не үймен өтемақы берілгенімен, бұл бұрыннан келе жатқан кәсіп көздерін алмастыруға жеткіліксіз еді.

«Ылысу» бөгеті өзен экожүйесінің 400 шақырымын, 300 археологиялық алаңды қамтиды. Жауһарымен бірге бөгет құрылысына байланысты шамамен 15 000 адам көшіріліп, өзгеріс оның басым бөлігіне ықпал етеді. Инженер-эколог әрі Хасанкейф ауылын аман сақтап қалу бастамасының өкілі Эрджан Айбога бұл сан жүз мыңға жуықтауы мүмкін екендігін алға тартады. «Кей компаниялар мен ірі жер иеленушілерге болмаса, жобаның жергілікті халыққа еш пайдасы жоқ», – дейді ол.

Күрд қыздары су астында қалатын үйлерінде бейқам жатқан кезі.

Ендеше, Түркия үкіметі неліктен оған қадалып отыр?

Көбі үкіметтің көздегені – жай ғана осы табиғи ресурсты бақылауда ұстау деп сенеді. Сөзге дәлел: PKK көшбасшысы Сирия­дан саяси баспана тапқан кезде Түркия оны қайтару бойынша келіссөздер барысында үркіту амалына жүгініп, «су жолын жабатындықтарын» ескерткен. «Суды Ирак пен Сирияға қарсы қару ретінде қолдануға болады, – деді Hasankeyf Matters ұйымының құрылтайшысы Джон Крофут, – бұл да – бір тетік».

Осы көктемде Иракта құрғақшылық қатты болғандықтан Тигр өзенінің деңгейі қалыпты деңгейден біршама түсіп кетті. Ирак үкіметі Түркияның маусым айында «Ылысу» бөгеті арқылы жасалған су қоймасын толтыруды бастау жоспарына қарсылық білдірді. Түріктер болса, оған ықылассыз келісім берді. Алайда кейінгі он жылдықта үкіметтің жалпы ұстанымы өзгермеді: Иракта – мұнай, ал Түркияда су бар!

Халфети ауданындағы Савашан ауылына қарап Хасанкейфтің болашағын болжауға болады. 2000 жылы «Биреджик» бөгеті аяқталғаннан кейін барлығы сегіз ауыл су астында қалған. Жобаның ауыл шаруашылығы саласына, көмек беру уәдесіне қарамастан, Халфети тұрғындарына тиесілі фермалық алқаптарының басым бөлігі бүгін су астында қалып отыр. Тур кемелері су астындағы мешіт жанынан өтеді, бірақ туризмнен түскен пайда жергілікті халықтың экономикалық шығындарының орнын әлі толтыра алған жоқ.

Наурыз айында билік өкілдері кәсіпкерлерді Жаңа Хасанкейфтегі бос тұрған коммерциялық ғимараттарға көшуге шақыра бастады. Алайда кәсіпкерлер «аруақ» қалада істері алға баспайтынын айтып, күштеп көшіру олардың жұмыс істеу құқығын шектейтініне қапаланды. Бұл жолы саны басым болғандықтан олардың айтқаны орындалып, уақытша болса да, өз дегендеріне жетті.

Адамдарда нақтылық жоқ, қажытатын жағдайда өмір сүруде. Соңғы бейресми жаңалықтарға қарағанда, үкімет су қоймасын шілде айында толтыруды бастайды екен. Ол да болмады. Осылайша, адамдар күткен күйі өмір сүруде. Хасанкейфке су келуі кешіктірілген сайын адамдардың да оған деген сенімі сейіліп барады.

Авторы: Сюзан Хансен, фото: Матиас Депардон

Мақаланың толық нұсқасы мен әлемдік зерттеулердің қайнар көзіне қол жеткізгіңіз келсе, shopnationalgeographic.kz арқылы онлайн жазылыңыз.

Маниланың орталық ауданындағы көк тіреген, жылтыраған ғимараттар жұмысшы табының жалдамалы үй-жайларының Рождество мерекесіне сәнделген шатырларының үстінен төне қарайды. Гонконгта бала бағушы болып жұмыс істейтін Бернардита Лопес айналаға көз тастап тұр. Табыс төмендігі кесірінен миллиондаған филиппиндік шетел асуға мәжбүр. Олардың көздегені – өз елінде жақсы өмір құру.

Артында туған-туыстарын қалдырып, 10 миллион филиппиндік шетелде нәпақасын табуға кеткен. Олардың жыл сайын өз еліне жіберіп отыратын 31 миллиард АҚШ доллары Филиппин экономикасына «қан жүгіртіп отыр».

Рекуердо Морко қарды өмірінде алғаш рет 22 жасында көрген. Төрт қабат арнайы маман киімі мен паркаға оранған ол өзі мінген жүк кемесінің палубасына ақ ұлпа қар қонып жатқанда аспанға көз тастады.

Солтүстік полярлық шеңбер маңайындағы суы мұздай теңізде жүзген кемеде тұру оның арманы еді және ол сол арманына жетті де.

Олар Финляндиядағы «Кеми» портына зәкір тастады. Рекуердо жағалауға аяқ басып, ең жақын дүкенге жүгірді. Ең әуелі SIM карта тауып, анасына қоңырау шалу – теңізші парызының бірі.

Папуа Жаңа Гвинеядағы Порт-Морсбиден Генерал Сантос қаласына кептірілген кокос­ты жеткізгеннен кейін Рекуердо Морко ұжымдастарымен бірге сырадан көруде. Морко үшін еркіндік пен теңіздегі өмірдің қызықтары үйге деген сағынышпен қатар тұр.

Қазір 33-ке келген Рекуердо соңғы он жылын жүк кемелерінде сауда флотының теңізшісі ретінде өткізді. Ол Финляндиядан бастап, Голландия, Папуа Жаңа Гвинея, Швеция мен Аустралия арасындағы порты бар әрбір елге табаны тиген сайын 66 жастағы анасы – Джинниге қоңырау шалып отырды. Джинни оның қашан, қайдан қоңырау шалып отырғанын есте сақтай бермейді, бірақ ұлының дауысын естіген сайын қуанып, көңілі жайлана түсетіні анық. Анасының дауысын естіген кезде, Рекуердоның өзі айтқандай, зеріккені, үйін сағынғаны мен мұңайғаны басылып қалады.

Рекуердо – жұмыссыздық, аз жалақы мен шектеулі мүмкіндіктерден қашып, табыс іздеп, шетел асқан 10 миллионға жуық филиппиндіктің бірі. Бұл – елдегі халық санының шамамен оннан бірі. Шетелдегі филиппиндік жұмысшылардың (ШФЖ) елге жіберетін қаражаты жылына 31 миллиард АҚШ долларын құрайды. Бұл – Филиппин жалпы ішкі өнімінің шамамен он пайызына тең сома. Филиппиндіктер Анголада – үй қызметінде, ал Жапонияда құрылыс­та жұмыс істейді. Олар Либияда – мұнай кеніштерінде, ал Гонконгта бала бағушысы қызметін атқарады. Қытай түкпіріндегі провинцияларында ән айтып, Таяу Шығыста қонақүй бизнесін жүргізуге көмектеседі. Әлемдегі балық аулау шаруашылықтарындағы қызметкерлердің ширегін филиппиндіктер құрайды.

Манила жанындағы теңіз академиясының кадеттері диаспорадағы ең абыройлы кәсіптердің біріне ие болу үшін оқып жүр. Арасында айтарлықтай табысқа кенелгендері өз отбасыларын орта тап қатарына қосады. Әлемдегі теңізшілердің төрттен бірі – филиппиндіктер.

Бұл – Филиппиндегі экономиканы қайта құрып, білім беру жүйесін өзгерткен феноменалді құбылыс. Жыл сайын сертификаты бар әрі тіл курсынан өткен 19 мыңдай медбике ел-елдегі ауруханаларға жұмысқа орналасады.

Филиппиндегі білім беру мекемелері мен кәсіби-техникалық мектептер студенттерді шетелде жұмысқа орналастыру ықтималдығы бар кәсіпорындарға жібереді. Теңіз академиялары мен медбике даярлайтын мектептер жыл сайын мыңдаған түлек шығарады. Үй қызметіндегі жұмысшыларға арналған оқу орталықтары әйелдерге әр елдің әдет-ғұрпына қарай дастарқан жаюды, ауруханада төсек жинауды, араб пен қытай тілдерінде амандасуды үйретеді. Арнайы мемлекеттік мекемелер тіркелген жұмысшылардың көші-қоны, халықаралық еңбек шарттары бойынша келіссөздер жүргізу ісімен, сондай-ақ дипломатиялық қарым-қатынас үзілгенде не соғыс өрті тұтанғанда азаматтарын құтқару мәселелерімен айналысады. Бір ғана мысал, үкімет өкілдерінен құралған делегацияның Сирияға арнайы барып, үй қызметіндегі жұмысшыларын іздеп жүріп, қауіпсіз жерге көшіргені бар.

Шетелдегі филиппиндік жұмысшылардан ұдайы ағылған қолма-қол ақша ағыны арқасында тұрмысы нашар отбасылар кедейліктен құтылып, батпақты провинциялардағы күріш алқаптарында осы шетел асқан жұмысшылардың ақшасына салынған үйлер көбейген.

Шетел асқан филиппиндіктерді елде «багонг баяни» – жаңа қаһармандар деп атайды.

Желтоқсан – Филиппинде теңіз асқан жұмысшылардың ұлттық айы ретінде атап өтіледі. Кино мен телевизиялық шоуларда олардың еңбекқорлығы мен адалдығы көрсетіледі. Отбасы мен ел қамы үшін өздерін құрбан еткен осы диаспораны барлығы «багонг баяни», яғни жаңа қаһармандар деп атайды.

Шетел асқан жұмысшы атану үлкен армандардың бітпес цикліне қадам басуды білдіреді: мәңгі-бақи шетелдегі арманыңның артынан қуалау мен артыңда қалған үйіңді сағыну.

Джиннидің бес баласы бар. Төртеуінің де есімін анасы оларды шетелге кететінін білгендей, қимай қойған: Мемори (еске алу), Сувенир, Ремембранс (еске түсіру) мен Рекуердо. Соңғысы – алдыңғы үш сөздің мағынасын беретін испан тіліндегі сөз. Рекуердо мен жасы 48-ге шыққан Мемори жылдар бойы жұмысын шетелдерде істеп келеді. Палавандағы олардың Тайтай деп аталатын туған қаласында тұратын Джинни балалары мен немерелері жанында қартаймайтынына мойынсынған.

Рекуердо ай сайын табатын 1300 АҚШ доллары мөлшеріндегі жалақысынан бірнеше жүзін анасына жіберетін мүмкіндігінің барына өзін бақытты санайды. Қазір ол анасының көзіндегі шел ауруына ота жасату үшін қаражат жинап жүр. Джинни – жесір әйел, ол балаларын оқыту үшін көшедегі азық-түлік дүңгіршегінде істеп күн көрген. Анасын қаражатпен қамтамасыз ету – Рекуердоның Филиппинді тастап шығуының негізгі себебі. «Мен кез келген қиындыққа дайынмын, – дейді ол, – тек анама ақша жібере алсам болғаны».

Теңізде жүргенде Рекуердо Палавандағы үйіне жетуді армандайды. Кезінде дәл сол сияқты, теңіз жағасында тұрып, ол сауда флотының теңізшісі болуды қиялдағаны бар. Алайда Палавандағы өз үйіне оралатын күн тым ұзақ болып көрінеді. «Ақшасыз ол кімге керек, оны алақанын жайып, күтіп отырған кім бар» деген сұрақ еш маза берер емес. «Бұл – қанша қиын болса да, жаныңа жай таптыратын аурудай», – дейді Рекуердо олардың өмірі туралы.

Әпкесі Мемори акушерлікті оқыған, бірақ Филиппиндегі ауруханаларда жалақы төмен, сондықтан ол Маниладағы пицца мейрамханасына жұмысқа орналасты. Ол ұлы Риаммді ақылы мектепте оқытқысы келді. Оған мектеп киімдері мен дәптер-қаламдарын алып беру мүмкіндігі Мемори үшін негізгі приоритет. Ол Рекуердоға күні қарағанын қаламайды. «Мектепте жақсырақ оқығанымда ғой, – деп қынжылады ол, – сөйтіп, Филиппиннен жұмыс табар едім». Ал қазір шетел асқаннан басқа амал жоқ.

Мемори бала бағушы болып алты жыл Мороккода тұрды. Оның алдында Палаудағы жанармай стансасында істеген. Өткен жылдан бері ол БАӘ-нің Абу-Даби қаласында нәпақа тауып, біреудің баласын бағып жүр.

Жыл сайын шетелде жұмыс істегендер есебінен құйылатын ондаған миллиард доллар ел экономикасының еңсесін көтерді. Жақында ақпараттық қызмет орталықтары тәріздес етек жайған кәсіпшіліктердің де үлесімен экономиканың даму қарқыны үдей түскен.

Таяу Шығыста отбасымен бірге тұратын бала бағушы ретінде Мемори филиппиндіктер диаспорасы арасында ең қауіпті саналатын қызмет істеп жүр. 2011 жылы жүргізілген зерттеуде Сауд Арабиясында үй қызметіндегі жұмысшыларға физикалық не психологиялық зорлық-зомбылық көп көрсетілгені айтылады. Жұмыс берушілер олардың төлқұжаттарын тартып алып, айлар, тіпті жылдар бойы үйден шығуға тыйым салып, аш та қалдырған екен. Көптеген филиппиндік елге зәбір көріп оралады. Ал Мемори қазіргі жұмыс берушісі тарапынан зорлық көрмегенін айтты.

Дайындық курс­тарында бұл туралы айтылады. Сондықтан филиппиндіктер мұндай қауіп-қатердің бар екенін біледі. Десе де Мемори оларға мән бермейді. «Уақыты келгенде пешенеге жазылғанды көресің, – дейді ол Абу-Дабиден телефон арқылы сөйлесіп тұрып, – бірақ қанша уақыт өтсе де, үйіңе деген сағынышың басылмайды».

Арман қуып шетел асқан филиппиндіктердің арасында еліне табытпен оралатындары да бар. Джессика Катиистің анасы қызының ақтық сапарында оны жоқтап отыр. Ол Сауд Арабиясында үй қызметшісі болған. Оның өз-өзіне қол жұмсағаны айтылады. Марқұмның мәйіті еліне тек жеті айдан кейін ғана жетті.

Риамм қазір он тоғызда. Ол өмірінің көп бөлігін анасыз өткізді. Мемори үшін ұлды берген де, оны жалғыз қалдыруға мәжбүр еткен де – тағдыр. Одан еш құтылып кете алмайсың. Ұлы анасына көз жасын көрсеткісі келмей, жиі қоңырау шала бермеуін де өтінген екен.

Элиталық теңіз академиясына қабылданса да, Риамм сәулет өнерін таңдады. Егер анасы оның оқуын төлеу үшін шетел аспағанда оның мұндай таңдауы да болмас еді. «Оқуын бітірген соң ол әлдеқайда дамыған Филиппинде жұмыс іздейтін болады, – деп үміттенеді анасы. – Бұлардың жасында бізде таңдау да болған жоқ». Сол себепті де, елді аяққа тұрғызу үшін шетел асқандардың маңдай терімен қосқан үлесін кейінгі ұрпақ еш ұмытпауы тиіс.

Авторы: Аурора Алмендрал, фото: Анна Рейес Моралес

Мақаланың толық нұсқасы мен әлемдік зерттеулердің қайнар көзіне қол жеткізгіңіз келсе, shopnationalgeographic.kz арқылы онлайн жазылыңыз.

Әдетте қазақ жерінің хикметтері жайлы көп айтамыз. «Дүниеде жоқ, сирек кездеседі» деген теңеулерді де жиі қолданамыз. Онда неге әлемдік туристер Қазақстанды білмейді?

Халықаралық тәжірибе бойынша экономикаға әсер ететін турист – білінбей келіп, білінбей кететін турист емес, қонақүйлерге түсіп, музей, қорықтарды аралап, дүкендерден сауда жасап, арнайы қызмет түрлерін пайдаланатын турист екен. Ендеше оған сай деңгейде жағдай жасалу керек деген сөз. Жағдай дегенде бәлендей қиын да емес, әлеу­меттік зерттеулер көрсеткеніндей, туристке үш-ақ нәрсе қажет екен. Біріншісі – жақсы жол, екіншісі – электр энергиясы, үшіншісі – заманауи таза дәретхана. Міне, осы үшеуі ғана елге миллиондаған турист әкеле алады.

«ҚР 2019-2023 жж. әлеуметтік-экономикалық даму болжамында» туризмді дамытудың басым бағыттары бойынша былай делінген:

«Өңірлерді қолайлы инвестициялық ахуал­мен қамтамасыз ету мақсатында «Арнайы туристік аймақтар» енгізіледі және туристік қызығушылыққа танымал орындар бағыттары бойынша әуе, теміржол, автобус рейстерін субсидиялау мәселелері шешіледі.

Визалық көші-қон режимін ырықтандыру бойынша экономикалық дамыған әрі саяси тұрақты 63 елде визалық орталықтар ашу және Алматы, Астана халықаралық әуежайлары арқылы 72 сағаттық визасыз транзитті енгізу бойынша жұмыстар жалғасады».

Келесі беттерден шетелдіктер үшін Қазақстанның ең тартымды саналатын туристік орындары туралы мәліметтерді оқи аласыздар. Алғашқы орында сөзсіз Алматы қаласы тұр. Елімізге жылына шамамен 4,5 млн. турист ат басын бұрса, соның 1 миллионға жуығы тек ару Алматыны көруге келеді екен.

Авторы: Мақсат Ясылбайұлы, фото: Ерболат Шадрахов

Еліміздегі туризм саласының даму барысын журналымыздың арнайы қосымшасынан да оқи аласыздар.

Сіз ұшақтың бизнес-класында ұйықтап жатыр едіңіз делік, кенет әуе шұңқырына тап болып, ұшағыңыз солқ ете қалды. Біраз уақыт бойы селкілдеп барды да, әрең дегенде қалпына келді. Қандай көңіл-күйде боласыз? Әрине борт командирі сыпайылап кешірім сұраса да, жүрегіңіздегі жағымсыз әсер біразға дейін қалады ғой… Теория­лық тұрғыда білікті пилот әуе шұңқырын алдын-ала болжап, кемені оған ұрындырмай алып өтуіне болады деседі.

1990 жылдардағы әлеуметтік дағдарыс кезінде басылым беттерінен «аналарымыз ала дорба арқалап, базар жағалап кетті» деген сөздерді жиі оқитын едік. Әрине бұл жағдай халықтың табиғи өсіміне өте кері әсер етті. Туу көрсеткіші күрт төмендеп, балабақшалар жабылып қалды. Жоғарыдағы ұшақ мысалы Қазақстанның сол кездегі демографиялық ахуалын бейнелейтіндей. Осы дағдарыстың салқыны 90-жылдардың соңына дейін жетті. 1993 жылы, тіпті, арнайы Жастар ісі, туризм және спорт министрлігі құрылды.

Бұрынғы ҚР Дін істері және азаматтық қоғам министрлігінің мәліметінше, 2016-2018 жылдар аралығында қазақстандық жастар санының жылына жүз мыңға азайып отырған дерегі байқалған. Жастар дегеніміз – 14 пен 29 жас аралығындағылар екенін ескерсек, олардың бұл азаюына тікелей әсер еткен 1990-2000 жылдар факторы екені байқалып тұр.

Халықтың туу деңгейі 2000 жылдардан кейін ғана жақсара бастады. Демограф мамандар 2022 жылдардан соң қазақ ұлты «турбуленттік аймақтан» толық шығып, ұлттық үлесі жағынан мемлекет ішінде айқын (80 пайыз) басымдыққа қол жеткізеді деп болжайды. Бұл – тарихи қуаныш. Бірақ сан сапаға айналмаса, ол қуаныш ұзаққа созылмасы анық. Сондықтан, Ел Үкіметі «Мемлекеттік жастар саясатының 2020 жылға дейінгі тұжырымдамасын» қабылдап (бұл 1999 жылғы 28 тамызда қабылданған № 73 аттас құжаттың ізбасары), білім беру, денсаулық сақтау және жұмыспен қамту бойынша бірқатар шаралар жасап келеді. 2004 жылы «Мемлекеттік жастар саясаты туралы» Заң қабылданған болатын. Ресми билік осы кездерден бастап жастарға жеке әлеуметтік-демографиялық топ ретінде көңіл бөле бастады. Мәселен, Ресейде осы жылдар ішінде жастар саясатының дұрыс жүргізілмеуі салдарынан скинхеттік және түрлі қылмыстық топтар саңырауқұлақтай қаптап кетсе, Орталық Азияның кейбір мемлекеттеріндегі жұмыссыз жастар көрші елдерге ағылды. Бұл жағынан Қазақстан билігі өз міндетін абыроймен атқара алды десе болады. Бір ғана «Болашақ» бағдарламасының өзі қаншама талантты жастың қанатын қомдады. Ел ішінде ұлтаралық татулық, тағаттылық принциптері тынбай насихатталып келеді. Халықтың бүтіндей бір буыны бүгінде осы идеологиямен өсіп шықты. Бір қарағанда жасанды көрінгенімен, бұл қадам сол бір жылдардағы қоғам тұтастығы мен қауіпсіздігін сақтау үшін маңызды рөл атқарғаны айдан-анық.

Дегенмен, ішкі саясат ұстанымдары да уақыт өте келе қоғам сұранысына сай өзгеріп отыруы тиіс. Біздің жағдайымыз­­да, ең бастысы – халықтың экономикалық белсенді бөлігінің тұрақтылығын сақтап қалу. Ол үшін көпбалалы аналар мәртебесін арттырып, туу қарқыны мен шетелдегі этникалық қазақтардың елге көшуін ынталандыруды батыл түрде жүзеге асыру керек деп санаймыз. Осылайша түрлі ұлыс өкілдерін мемлекет құраушы ұлттың айналасына шоғырландырып, оны тарихи құндылыққа айналдыратын күн жақындап келеді.

Авторы: Мақсат Ясылбайұлы, фото: Сәрсенбек Қызайбекұлы

Суретші Викто Най «өткір мысқылды» дәлме-дәл беруге тырысқан. Кезінде бактерияларды өлтірген антибиотиктер бактериялардың бейімделгіш қабілетін оятқан. Негізінде антибиотикті мөлшерден көп пайдалану бактериялардың күшеюіне әсер ететіні дәлелденген.

Адам өміріне қауіпті бактериялардың антибиотиктерге төзімділігі кең әрі тез қанат жайып келеді.

Бұл әлемнің қауіпті екені бәрімізге о бастан белгілі. Дейтұрғанмен қауіптің артуы олардың эволюциялық дамуына тікелей байланысты. Эбола вирусы мен тұмау ауруы бейімделе алатындығымен ерекшеленеді. ДАИШ соғыс тактикасын өзгерте, ал Ким Чен Ын мүлде кереғар бағытқа бұрыла алады… Мамандар біздің «антибиотиктерден кейінгі» заманға аяқ басқанымызды айтады. Бұл дәуірде кезінде антибиотиктің көмегімен оңай тізгінделген инфекциялық аурулардан зардап шегетіндер мен көз жұматын адамдар саны жүз мыңдап артатын болады.

Дүниежүзілік денсаулық сақтау ұйымы бактериялардың  антибиотикке төзімділігін ХХІ ғасыр­дағы ең үлкен қауіптердің бірі деп есептейді. 2011 жылы АҚШ-та дәрі-дәрмекке төзімді бір ғана – Staphylococcus aureus микробы 11 000 адамның өмірін қиды. Әлем бойынша жыл сайын осындай микробтардан жүз мыңдаған адам көз жұмады.

Бұл қалай болғаны? Бұл екі құбылыстың – Дарвиннің табиғи селекциясы (бактериялар популяциясына антибиотикпен соққы жасасаңыз, олардың ең мықтылары ғана аман қалады) мен горизонталды ген тасымалдау эволюция­лық механизмі комбинациясынан туындайды. Жақында ғана ашылған екінші феномен интуицияға кереғарлығы мен есі дұрыс адамның ойына кіріп-шықпайтындығы сонша, Чарльз Дарвин ол туралы тіпті басын қатырмаған. Бұл дегеніміз – геннің өз құрылымынан бөлініп шығып, адамдардың арасында және тіршілік иелерінің бір түрінен екіншісіне орын ауыстыруы. Геном бірізділігін анықтау осындай көлденең ДНҚ тасымалының тіршіліктің даму тарихында үлкен маңызға ие болғанын көрсетеді. Бұл ерекшелік антибиотикке төзімді гендерді тарататын бактерияларға ғана тән.

1960 жылдардың басында жапон ғалымы Цутому Ватанабэ бұл жайтты мерзімінен бұрын көре білді.

Бұл ғылыми жұмыс Екінші Дүниежүзілік соғыстан кейін бактериалды дизентерияның белең алуынан басталған еді. Соғыстан кейінгі санитария пен денсаулық сақтау жүйесінің депривациясы, басқа жерге ауысуы мен ойран болуы проблеманы ушықтырып жібергенімен, дизентерияны тікелей қоздырушы – шигелла бактериясы болатын. Дизентерияны емдеу үшін, алдымен, сульфаниламидтер қолданылды. Шигелланың оған төзімділігін байқаған медицина қызметкерлері стрептомицин мен тетрациклин секілді антибиотиктің жаңа түрлеріне ауысты.

1953 жылы шигелланың фильтраттары бұл екеуіне де тез бейімделе кетті. Алайда әр бактериялық штамм бір ғана дәріге төзімді болып шықты, яғни инфекцияны әлі де басқа дәрілермен тоқтатуға болатын. 1955 жылы Гонконгта дизентерия мен шигелла жұқтырған жапон әйелдің үлкен дәретінің талдауы инфекциялардың бірнеше антибиотикке төтеп бере алатынын көрсетті. Осы тұрғыда төзімділік тез тарап, 1950 жылдардың соңына қарай Жапонияда дизентерия ауруы белең алған. Шигелла төрт түрлі антибиотикке төзімді болып шықты: сульфат, стрептомицин, тетрациклин, хлорамфеницол.

Ғалымдар бұл жайттың тек шигелламен шектелмейтінін анықтады. Шигелла жұқтырғандардан Escherichia coli бактериясының кей түрінің де дәрі-дәрмекке қарсы тұратындай қабілетке ие екені анықталған. Төзімділік генінің біртұтас жиынтығы көлденең тарағаны анық, бәлкім, бұл пациенттердің ішектерінде бір бактерия түрінен екіншісіне берілуі арқылы орын алған болар. Ген алмасу тек шигелла мен E.coli бактерияларымен шектеліп қалмады. Кейініректе жасалған зерттеу аталған жиынтықтың түрлер арасындағы шекараларды асқанын, тұқымнан – тұқымға, адамның ішегінде өмір сүретін антибиотикке төзімді бактериялар тобы болатын ішек бактериясының барлық түрі арасында тасымалданғанын көрсетті.

Сонда шекаралар арасында қиындықсыз «серуендеген» қандай гендер жиынтығы? Ватанабэ мен әріптесі Тошио Фукасава мынадай гипотиза жасады: автономды генетикалық элемент. Ол жасушаның құрамында еркін көбейіп, хромосомаға тәуелсіз болады. Эписома күнделікті өмірде қажетсіз болғанымен құрғақшылыққа төзімділік немесе уға қарсы иммунитет тәріздес төтенше жағдай кезінде «пайдалы» қасиет қалыптастырады.

Ватанабэ 1963 жылы әріптесі Фукасавамен бірге жапон тілінде жасаған мәлімдемесін ғылыми ортада жазбаша жариялады. Ғылыми еңбекте стрептомицин секілді үш антибиотикке қарсы тұратындай қабілет эписомадан табылғаны жазылды. «Эписома» сөзі кейінірек «плазмида» сөзімен алмастырылды. Ғалымдар плазмиданы бір немесе бірнеше антибиотикке төзімді гендерді бактерияның бір түрінен екінші түріне тасымалдаушы механизм деп біледі.

Үрейлі жаңалықтар легінің соңғысын қытай ғалымдары жариялады. Екі жыл бұрын олар доңыздан алынған E.coli штамынан «адамзатқа арналған медицина үшін маңызды» деп танылған антибиотиктердің бірі – колистинге төтеп бере алатын генді анықтапты. Ғалымдар ол генді mcr-1 деп атаған. Ең қорқыныштысы, mcr-1 плазмиданың ішінде болғандықтан, бактерияның бір түрінен екінші түріне горизонталды тасымал арқылы оңай көше алады.

Қытай ғалымдарының жаңалығы жарық көргеннен кейін басқа елдердегі ғалымдар да mcr-1 генін бактериялық плазмидалардан байқағанын жарыса жазып жатты. Демек, жуырда колистина да көптеген антибиотикке төзімді бактериялармен күресте тиімсіз болып қалуы мүмкін.

Десе де Цутому ватанабэнің танымалдығы алысқа тарады. Стюарт Б.Леви есімді  америкалық жас жігіт 1962 жылы Ватанабэның Токиодағы Кейо университеті жанындағы зертханасында жұмыс істеуге мүмкіндік алған санаулы жандардың бірі.

Медицина докторы Стюарт Леви – қазіргі таңда Тафтса университетінде медицина факультетінің профессоры әрі антибиотиктерді шамадан тыс қолдану, антибиотиктерге төзімділік тақырыптарын зерттеген елеулі тұлға. Мен онымен жолыққанымда ол Ватанабэні сағына есіне алды.

Левиден бірнеше сантиметр аласа Ватанабэ ағылшынша мінсіз сөйлейтін әрі студент не докторанттармен сөйлескенде тік мінезділік танытатын. Ол ара-тұра жастау әріптестерімен университет маңында велосипед теуіп, барда караоке кештерін өткізетін. Филадельфиядағы ғылыми кездесу кезінде Ватанабэ Левидің ата-анасының үйінде қонатын. «Мен бұған жүрегім жарыла қуандым, себебі оған шамадан тыс бас иетінмін», – деді Леви. «Белсенді жетекші, әрдайым жинақы әрі құрметтеуге лайықты жапон ғалымы қазір қайда?» – деп сұрадым.

«Ол ішкі ағзадағы қатерлі ісіктен көз жұмды. Бұл Ватанабэнің шамамен 50-ге таяған кезі еді», – деді күрсіне Леви.

Өзінің медициналық зерттеулерін аяқтағаннан кейін Леви әлемді антибиотикке төзімді бактериялардан қорғауға ден қойды. 1992 жылы ол «Антибиотик парадоксы» атты кітабын жарыққа шығарды. Мұндағы парадокс ХХІ ғасырда адам өмірін керемет жеңілдеткен әрі ұзартқан дәрі-дәрмектердің бактериялық жауларымызды эволюциялық өзгерістерге бейімдеу арқылы қорқынышты күйге жеткізгенімізде жатыр. Леви плазмида тасылмалдаушы антибиотикке төзімді гендердің таралуы туралы Ватанабэ кезінде «беймәлім болып келген геннің таралу ауқымына микробиологтар мен медицина ғалымдарының көздері жетті» деп жазды.

Ол уақытта Ватанабэнің ұйғарымы толықтай анықталмаған кез болатын. Ал бүгін жаһандық ақпарат геннің таралуынан кем түспейтін жылдамдықпен дамуда.

Авторы: Дэвид Кваммен

Мақаланың толық нұсқасы мен әлемдік зерттеулердің қайнар көзіне қол жеткізгіңіз келсе, shopnationalgeographic.kz арқылы онлайн жазылыңыз.

Малайзия. Пальма жеміс сабақтарын өңдейтін диірменнің көбі материктегі Малайзияда орналасқан. Басқа дақылдармен салыстыр­ғанда пальма бір гектар алқаптан көбірек өнім береді. Әлемдегі ең өтімді көкөніс майына деген сұраныстың шарықтауы кесірінен ірі өндіруші елдердің, яғни Индонезия мен Малайзия табиғатына орны толмас зиян келіп, бүтін қалған орман жоқ.

Әлемнің Азияда өндірілетін пальма майына деген тәбеті қоршаған орта мен Тұмса табиғатқа алапат зиянын тигізуде. Бірақ Африканың Габон елі орман алқаптарын сақтай отырып, осындай кәсіп жүргізудің озық үлгісін көрсетуден үмітті.

Габонның оңтүстік-батысында жүздеген шақырымға созылып жатқан көне орман бар. Мұндағы Нгуни өзенінің бойында сингапурлық агробизнес кәсіпорны – «Олам» компаниясы орналасқан. Біз бұл жерге компанияның бірнеше қызметкерімен бірге сүйір қайыққа отырып келдік. Піл іздеріне ілесіп, орманға кірдік. Қалың көне ағаштардың, шимпанзе ұялары мен гориллалардан қалған тау-тау тезектің жанынан өтіп барамыз. Төбемізде маймылдар жүгіріп жүр. Оламдық жас орманшы аяқкиімін шешіп, жалаңаяқ ағашқа өрмелей жөнелді. Ол қараөрік сияқты алқызыл жемісті уысына толтырып алып түсті.

Ары қарай жүре отырып, мангу, кола жаңғақтарын көрдік. Айналасындағы ағаштар пілдің ұзын таяқ тісімен жырылған.

Конго Демократиялық Республикасында жұмысшылар езуге дайын пальма жемісін жұмсарту аппаратынан алып шығуда. Майлы пальма, лат. Elaeis guineensis – Африканың батысы мен орталығына тән өсімдік. Қазіргі таңда бұл аймақта коммерциялық плантациялар жайылып барады. Егер индустрия толық масштабта қанат жайса, ол маймыл, піл мен басқа да жойылу қаупі төнген жануарлардың аса маңызды тіршілік ортасына қол сұқпақ.

Күннің қия түскен сәулесі астында тұрып, ағаштардың оталып жатқанын көру жүректі ауыртады. Бұл жер саябақ не қорық емес, бұл – Моуила пальма майы плантациясының бір бөлігі. Оны «Олам» компаниясы басқарады. Егер бұл жер әлемдегі пальма майын жеткізуші ең ірі екі ел – Индонезия мен Малайзияда болса, ағаш кесушілер мен бульдозерлер қатар-қатар пальма ағаштарын отырғызу үшін аймақты күреп-тазалап жүрер еді.

Беталды құла өскен бұтақтары астында қызыл жемістің үлкен байламдары бар май пальмалары ежелден келе жатқан негізгі дақылға жатады. Мыңдаған жыл бойы адамдар олардың жемістерін қайнатып, ұсақтап, одан ас пісіретін май алумен келді. Жылу үшін олардың дән қабықтарын жағып, жапырақтарын шатыр­дан бастап, кәрзеңке тоқу үшін түрлі нәрселерге пайдаланған. Алайда өткен бірнеше он жылдықта пальма майын тұтыну күрт артты. Оған тең мөлшерде екі себеп бар: бірі – майдың әмбебаптығы мен кілегей текстуралық қасиеті, екіншісі – оны шығаратын ағаштың өнімділігі. Бірдей май мөлшерін алу үшін соя бұршақтары тәріздес дақылдарға қарағанда пальмаға екі есе аз жер телімі қажет.

Пальма майы дәл қазір әлемде жоғарғы сұранысқа ие өнімдер қатарында. Ол әлемдегі майға деген сұраныстың үштен бірін құрап отыр. Оны көп ел, әсіресе Үндістан өзінің тамақ өнеркәсібінде күнделікті пайдаланады. Супермаркет сөрелеріндегі барлық тауар құрамынан пальма майын табуға болады: печенье, пицца шелпегі, нан, далап, лосьон, сабын мен тағысын тағы. Ол тіпті экологиялық таза деп есептелетін биодизель құрамында да бар.

Бұл майды ең көп тұтынатын ел – Үндістан. Саны көп үнді елі жаһандық тұтыну мөлшерінің 17 пайызын иемденіп отыр. Одан кейінгі орындарда – Индонезия, Еуроодақ пен Қытай. АҚШ – қазіргі кезде сегізінші орында. 2018 жылдың қорытындысы бойынша жаһандық тұтыну мөлшері 65,5 миллион метрикалық тоннаға немесе долбарлап алғанда адам басына 9 кило пальма майына жетеді деп болжанып отыр.

Осы сұранысты қанағаттандыру үлкен құрбандықты талап етті. 1973 жылдан бері Малайзия мен Индонезияға ортақ – Борнео аралында пальма плантацияларын өсіру үшін 41 мың шаршы шақырым «жауынды орман» оталып, өртеліп, бульдозермен тегістелген. Бұл – 1973 жылдан бері Борнеодағы жалпы орманның бестен бірі жермен теңестірілді деген сөз. Оның 47 пайызы 2000 жылдан бері ғана оталған.

Индонезия. 2015 жылы Борнео аралындағы батпақты жерде жайылған орман пальма плантациялары үшін өртелді. Сол жылы табиғи апат пен жасанды өрт кесірінен ауа ластанып, 12 мың адам түрлі тыныс алу жолдар ауруының асқынуынан көз жұмды. Индонезиядағы парникті газдың жартысына жуығы ормандарды, әсіресе көмірге бай батпақты аймақтарды отаудан не өртеуден пайда болады.

Орманды осылай отау жабайы табиғаттың жұтаңдауына әкелді. 1999-2015 жылдар аралығында жойылу алдындағы Борнео орангутандарының шамамен 150 мыңы қырылды. Мұның негізгі себебі орманның жоғалуы мен аңшылық болғанмен, пальма майы өндірісі де – басты факторлардың бірі. Бұл аймақтың климат өзгерісіне де әсер етпей қоймады. Индонезияда парникті газ шығарындыларының жартысына жуығы ормандардың оталуы мен ауаның қатты ластануына тікелей байланысты.

Плантация аймақтарында тұратындардың одан да басқа проблемалары бар. Балаларды жұмысқа салу не адамдарды күштеп көшіру сияқты адам құқықтарын таптайтын оқиғалар жиі кездеседі. Индонезияның Суматра аралында пальма майын өндіретін компания­лар тұрғындарды үйсіз қалдырып, ауылдарды күреп тастаған кездер де болған.

Осындай тәжірибенің кесірінен Габон билігі экологиялық апат пен халық наразылығына жол бермек емес. Үкімет пен «Олам» арасындағы келісім аясында, компания май пальмаларын рұқсат етілген жерге ғана өсіре алады.

«Габондағы талпынысымызды орманды түгелдей шауып тастамай, пальма майы өндірісі, ауыл шаруашылығы мен орманды сақтау арасында баланс ұстаудың жаңа жолын іздеумен түсіндіруге болады», – дейді Ли Уайт. Ли Габонның саябақтар агенттігінде табиғат қорғау биологі болып істейді. Габон халық саны екі миллионға жетпейді. Индустриалдық масштабтағы ауыл шаруашылығын қолға алуған үкімет құнды орман алқаптарының қай бөліктерін сақтау аса маңызды, қай бөліктерінде пальма өсіруге болатынын анықтау үшін ғылыми сараптамаларды пайдаланбақ.

Бенин. Пальма майы – Батыс Африкада ежелден тұтынылатын өнім. Оның өндірісі индустриал­дық түрден гөрі қолөнерге жақын болған. Бенин әйелдері пальма майы өнімін керегіне жарату үшін оны әлі күнге дейін қолмен өңдейді. Ұлпадан майды шығарып, сығу үшін ең әуелі олар жемісті қайнатады. Мына суретте әйел жеміс талшықтары мен қабықтарын майлы қоспадан айыруда. Тек майын қалдыру үшін, бұл қойыртпақ артынша қайта қайнатылады.

Оңтүстік-Шығыс Азиядағыдай Африка да осы дақылды өсіруге сыбана кірісті. Оны өндіретін елдер кіріске тәуелді. Пальма майына бойкот жариялау – қисынсыз нәрсе: балама май дақылдарын өсіру одан да көп жерлерді «жұтып қояды». Бұл өнімің кең таралғандығы сонша, оған қарсы күресу бекер. Ең қорқыныштысы, осы майдан өндірілетін және де қорегімізде жиі кездесетін натрий лаурил сульфаты мен стеарин қышқылы ингредиенттері жайлы тұтынушы түк білмейді. Біз пальма майын тұтынудан түбегейлі бас тартуымыздың ықтималдығы аз. Жалғыз амал – оның өндірісінің зиянын барынша азайту.

Индонезия мен малайзия қазіргі уақытта пальма май индустриясының эпицентрі болып отыр. Алайда пальма май ағашы, яки Elaeis guineensis Азияға тиесілі емес. Оның отаны – Африканың батысы мен орталығы. Археологтар бұл жерден орман түкпіріндегі өзен сағасында көмілген үш мың жылдық пальма жаңғақтарын тауып алған. 1800 жылдарда британдық саудагерлер сабыннан бастап, маргарин мен майшамға дейін түрі арта түскен өнімдер құрамында пайдаланылатын пальма майын Африкадан импорттаған. Ғалымдар глицеринді майдан айыруды үйренген кезде оның қолданысы еселеп артып, ол фармацевтика, фото-пленкалар, парфюмерия, тіпті жарылғыш заттар өндірісінде қолданылды.

ХХ ғасырдың соңына таман май пальмалары Индонезияға жеткізіліп, ол жақта коммерция­лық плантациялар кең етек жайды. 1930 жылдардың соңында оның көлемі 100 мың гектарға жетті. Одан кейінгі жарты ғасыр­дай уақытта агробизнестегі прогресс – түрлі патогендік ауруларға төзімді ағаштар сұрыптау, тозаңдандыру үшін африкалық бізтұмсықтарды пайдалану өнімді еселеп, май пальмаларына инвестиция құюды арттырды. Десек те, 1970 жылдарға дейін Борнеоның төрттен үші қалың «жауынды орманға» толы болатын. Пальма майына деген жаһандық сұраныстың артуымен оны нарыққа жеткізуге жарысқан компаниялар бұл ормандарды өртеп, отап тастады. Трансмайдың денсау­лыққа зияндылығына қатысты алаңдаушылық пальма майы өндірісін одан ары қыздыра түсті, көптеген өнімнің құрамындағы трансмайдың орнын пальма майы басып, биодизельге деген сұранысты да арттырды.

Индонезия. Жаңа Гвинеядағы пальма майы өсірілген аумақтың көрінісі; Борнео мен Суматрадағы орман мен батпақты жерлердің түгелі пальма плантация­­сы үшін жаппай оталып, құрғатылған. Greenpeace мәліметтеріне сүйенсек, елдің батпақты алқаптарды құрғатуға жариялаған мораторийі Папуа провинциясындағы мына плантацияның кейбір бөлігінде сақталмай отыр.

2000 жылдардың басында осы дүмпу шарықтап, Борнеодағы мыңдаған шаршы шақырым жа­­йылған орман мен шымтезекті батпақ алқаптары пальма плантацияларына айналды.

Осы уақытқа қарай халықаралық табиғат қорғау ұйымдарының ормандардың оталуына алаңдаушылығы артып, Халық­аралық жабайы табиғат ұйымы пальма майын аса зор жауапкершілік деңгейінде өндіру стандарттарын шығара бастады. Ол үшін кейбір аса ірі өндіруші компаниялармен және сатып алушылармен ынтымақтастық орнатыла бастады. Пальма майын экологиялық тиімді өндіру мәселелері жөніндегі дөңгелек үстел (ағылшынша қысқаша атауы – RSPO) сертификаты бар плантациялар «ескі ормандард мен биотүрлілігі (жойылу қаупіндегі жануарлары бар) айтарлықтай кең алқаптарды не нәзік экожүйелерді отай» алмайды. Олар эрозияны барынша азайтып, су ресурстарын қорғауы қажет. Олар минималды жалақы төлеп, жергілікті жұртшылықтың «еркін түрде, алдын ала келісімін» алуы тиіс.

Бүгін RSPO ұйымы дүниежүзі бойынша жеткізілетін өнім мөлшерінің шамамен бестен бірін сертификациядан өткізеді. Өндірісі пальма майына негізделген көптеген тауар өндіруші – Unilever, Nestlé, Procter&Gamble алдағы бірнеше жылда өздерінің материалдық жабдықтауында тек қана сертификатталған пальма майына көшуді мойынына алды. Бұл – үлкен жетістік. Бірақ әлі де жеткілікті емес.

Өкінішке орай, бұл саланы толық бақылауға алу үшін үкіметтің араласқаны абзал. «Табиғат қорғау ұйымы ретінде біз нарыққа негізделген шешімдермен ғана мәселені реттеуге болатынына сеніп келдік, – дейді Conservation International ұйымында «Азық-түлік және ауыл шаруашылығы нарығы бағдарламасында» қызмет ететін Джон Буханан. – Егер үкіметтің бұл саланы бақылауда ұстауға қауқары жетпесе, «жауынды ормандарға» төнген қатер сейілмек емес».

Түс ауа ылғал басым кезінде Борнеоның солтүстік-шығысында пілдердің шағын үйірлері лай өзен жанында жайылады. Күн ағаштардың тура төбесіне түскенде пілдер өзеннің батпақты жағалауына жиналады. Көп ұзамай елуден астам піл алып бастарын жоғары-төмен изеп, ұзын тұмсықтарымен су шаша отырып, ені – кең, ағысы жылдам Кинабатанган өзенін қатар-қатар жүзе кесіп өтеді.

Кинабатанган өзені – Борнеоның солтүстігіндегі малайзиялық Саба штатының жабайы табиғатын тамашалауға болатын ең қолжетімді жерлердің бірі. Туристер аяқтарын былғамай-ақ өзен үстінде кемеден өте сирек әрі символикалық жануар түрлерін – Борнеоның кішкентай пілін, дәумұрынын (кахау), малай калаоны, тіпті орангутанды қызықтай алады.

Индонезия. Борнео орангутандарын құтқару қорының жұмысшылары орангутанды қорғалатын аралға жібермек. Джунгли үйінен айырылған соң Ньяру Ментенг қорығында өскен маймылдар «реабилитациядан» өтуде. 1999-2015 жылдар аралығында ормандардың оталуы мен аңшылық кесірінен шамамен 150 мың Борнео орангутаны қырылды.

Ашық ауада бұл жануарларды тамашалау жан тебірентеді. Алайда олардың көз алдымызға осылай келуінің негізгі себебі – баратын басқа жерінің қалмауында. Өзен айналасындағы шеті жоқ даласынан орман көрмейсіз. Қалың орман орнын май пальмалары басқан. Май құйылған автоцистерналардың да шегі жоқтай әсер қалдырады. Көлікке мініп, сағаттап жүрсеңіз де ағаштың басқа түрін таппайсыз бұл аумақтан.

1970 жылдары үкімет Сабадағы ондаған жылға созылған ағаш кесу кәсіпшілігіне деген шамадан тыс тәуелділіктен құтылу үшін ауыл шаруашылығына бет бұрды. Үкімет жазықтықтағы орманды алқаптардың үлкен құнарлы жер телімдерін, соның ішінде Кинабатанган аймағын дақыл өсіруге бере бастады. «Сол кезде ең құнарлы жер ауыл шаруа­шылығына берілуі керек деген түсінік шықты», – дейді Сабада 1979 жылдан бері тұрып келе жатқан табиғат қорғау биологі Джон Пейн.

1980 жылдарда Сабаның ауылшаруашылық алқаптарының басым бөлігі какао өсіруге берілді. Алайда әлемде оның бағасы құлдырап әрі какаоның «бұршақ-откөбелегі» деп аталатын зиянкес какао өсірудің табысын түсіріп жібергеннен кейін көптеген плантация май пальмасын өсіруге көшті. Жер телімдері арзан болғандықтан Малайзияда негізделген компаниялар оларды көптеп сатып алып, диірмендер мен басқа да инфрақұрылым сала бастады. Бұл өндірушілерге өз өнімдерін нарыққа шығаруды жеңілдетті, осылайша, ормандарды жаппай отау кең масштабта жайылып кетті. Бүгін мемлекет аумағының бестен бір бөлігін пальма плантациялары алып жатыр. Сабада әлемдегі пальма майының шамамен 7 пайызы өндіріледі.

Мұның экологиялық шығыны орасан зор болды. Көптеген орман бір-бірінен оқшау қалды. Адам қолы жетпегендей көрінетін джунгли аралдардың көбінде аң жоқ. «Бір кездері шұбырған орангутандардың үйі болған мекендер қазір пальма плантацияларын айналған», – дейді Пейн.

Малайзия. Борнео аралындағы Саравак штаты. Плантациялардың бірінде жұмысшы пальма жеміс­терін жинап жатыр. Жасы шамамен 25 жылдық мына ағаш жақын арада шабылып, орнына басқасы отырғызылады. Пальма ағаштары қартайған сайын аз жеміс береді және ұзын ағаштан жеміс теру де оңай емес.

«Әттеген-ай» арасынан үміт отын табу қиын. Бірақ ғалымдар, белсенділер, RSPO өкілдері мен мемлекеттік мекеме қызметкерлерінен құралған топ Сабада жіберілген қате-кемшіліктердің орнын толтыруға талпынуда. Пейн қазір кәсіпшілік пен ҮЕҰ коалициясы болып табылатын PalmOil&NGO (PONGO) альянсын басқарады. Ұйым Борнеодағы ең ірі плантация­лардың 5 пайызын қайтадан орангутандарға қайтаруды көздейді (Понго – маймыл түрінің атауы). Мені Кинабатанганға апарған Hutan табиғат қорғау ұйымы оқшау орман арасын жалғайтын дәліз үшін соңғы он жыл ішінде 100 мыңнан астам 38 ағаш түрін отырғызған. Бұл – өзен жағалауындағы жабайы табиғат сақтаудағы алғашқы қадамдардың бірі.

Елдің орман министрлігі немесе бас орман қамқоршысы ретінде Сам Маннан еңбегі орасан. Көшбасшылығы арқасында Сабадағы қорғалатын жер көлемі соңғы он жылдықта 12-ден 26 пайызға дейін ұлғайып, 19 мың шаршы шақырымға дейін жеткен. Маннанның мақсаты – аң-құстың еркін көшіп жүруі үшін саябақ пен қорықтарды біріктіріп, мемлекет иелігіндегі басқа да орманды алқаптарды оған қосу арқылы бұл көрсеткішті 2025 жылға қарай 30 пайызға дейін өсіру болатын.

Ол арадағы ынтымақтастыққа кәміл сенді. «Пальма майынсыз табиғатты қорғау әсте мүмкін емес», – деді ол маған Сандакан қаласындағы кеңсесінде отырып. Теңіз жағалауында орналасқан қала бір кездері ағаш кәсіпшілігінің астанасы болған. Ел экономикасына пальма майы өндірісінен басқа көбірек ақша құятын – мұнай бизнесі ғана. «Айналып келіп ақша табиғатты қорғауға жұмсалуда, – деді Маннан. – Әрине, «пальмасыз тұмса табиғат мұндай халге түспес еді» деп келіспеуіңіз мүмкін, бірақ бұл өндіріс көзінсіз халық аш қалатынын ескердіңіз бе?!»

Пальма майы өндірісінің дүмпуі Сабаға нақты экономикалық пайда әкелуге көмектесті: асфальт жол, жақсы мектеп, спутниктік телевидение. Ел астанасы Кота-Кинабалудағы жарқыраған сауда орталықтарында Батыс пен Азияның аса қымбат брендтерін көруге болады.

«Айналып келгенде, – дейді RSPO басшысы Сабада туып-өскен Даррел Веббер, – пальма майы индустриясының мәдениеті өзгеруі керек». Маннанның қолдауымен Веббер мен малайзиялық белсенді Синтия Онг осыны Сабада жүзеге асырудың амбициялы жобасын қолға алған. Олардың мақсаты – бірнеше ғана гектар жері бар шағын қожалықтардан бастап, ықпалы зор кәсіпорын басшыларына пальма майы өндірісін қалай және неліктен оңтайландыру керектігін үйретіп, сол арқылы түгел индустрияны бақылауға алу.

«Сұраныс артқан сайын Саба оны қанағаттандыруға талпынатыны анық. Сұранысты тудыратын өзіміз екенімізді еш ұмытпауымыз керек», – дейді Онг.

Малайзия. Экскаватор пальма жеміс сабақтарын конвейер жолағына салу үшін жинап жатыр. Олар әрмен қарай бу аппаратына барады. Пальма майы өндірісінде Африкаға қарағанда Азия­­да механикалық әдіс әлдеқайда басымырақ. Пирак штатындағы мына Малайзиядағы диірмен сағатына 40 метрикалық тонна жемісті өңдей алады. Осы өнімнен 2 метрикалық тонна шикі пальма майы алынады. Диірмен тәулігіне 24 сағат жұмыс істейді.

Қалай екені әлі белгісіз болса да, үкімет 2025 жылға қарай индустрияны түгелдей сертификаттаудан үмітті. «Біз ұшып бара жатып, ұшақ құрастырумен келеміз», – дейді Онг. Малайзиялық коммерциялық емес мекеме Wild Asia Кинибатанган мен өзге аймақтардағы жүздеген шағын кәсіпорынды бірге сертификаттау үшін біріктірмек. Соның арқасында олар пальма майын сертификатталған диірмендерге өткізуге мүмкіндік алады. Өзінің жеке плантациялары жоқ пальма майын ірі тұтынушы компания Nestlé осы жобаны қаржыландырды. Фермерлерге тиімдірек бағалар ұсынылады, Nestlé тәріздес RSPO өкілдері де өз өнімдері қалай тұтынылып жатқанын қадағалай алады. «Біз мұны жабдықтау саласымен байланыстырғымыз келеді», – дейді Nestlé өкілі Кертиджа Абдуль-Кадир.

2011 жылдан бері ол Кинабатанган өзені бойында 700 мыңдай ағаш отырғызылғанына куә болды. Бұл 2500 гектар алқапты қамтиды. RSPO мүшесі әрі әлемдегі пальма майымен қамтамасыз ететін ең ірі компаниялардың бірі – Wilmar Саба мен өзге өңірлердегі су бассейнін қорғап, жабайы табиғат дәліздерін ашу үшін ормандарды қайта жандандыруда. Ормандарды қалпына келтіру көп еңбекті қажет етеді және шығыны да аз емес. Күтуден басқа амал жоқ. Бірақ қанша күтсең де, көне қалың орманның қайта қалпына келмейтіні анық.

Африканың қалың орманды елдерінің бірі – Габон да пальма индустриясын қолға алмақ. Экватор мен құрлықтың батыс жағалауында орналасқан Габонның жер аумағы шамамен Колорадо штатындай. Ал халық саны оның үштен біріне ғана тең. Ел аумағының 76 па­­йыздан астамы орманмен көмкерілген. Ал құрлықтағы территорияның 11 пайызы ұлттық саябақтарға тиесілі.

«Бұл – үлкен, адам аяғы баспаған орман және оны кез келген өндірістен қорғағыңыз келеді, – дейді «Оламның» Габондағы пальма майы операцияларын сынға алған Уашингтонда орналасқан Mighty Earth экологиялық ұйымының басшысы Глен Хуровиц. – Тропик бойында құты қашқан жер жеткілікті, пальма майы плантацияларын орманды алқабы мол елдерге жіберудің қажеттілігі қанша?».

Жауаптың бірі сол – олар Габон елінің шақыруымен келген. Бұрын Франция отарында болған бұл ел кірісінің басым бөлігі мұнайдан түседі. Сахараның төменгі бөлігінде орналасқан елдердің ішінде Габон жан басына шаққандағы ЖІӨ жағынан төртінші тұр. Экономиканы әртараптандыру қажет. Хуровиц оның орнына экотуризмді дамытқан жөн деген уәж айтады. Көз тоймайтын саябақтары мен тұмса табиғаты салыстырмалы түрде қауіпсіз ел. Әуе қатынасы бар. Жолдары нашар және тұрғынжай мүмкіндіктері дамымаған. Мұнда экотуризмге зор мүмкіндік бар және Габонның саябақ агенттігі Agence Nationaledes Parcs Nationaux (ANPN) осыны өзіне мақсат етіп отыр.

Габон. Агробизнестегі сингапурлық алып – «Олам» компаниясы Африканың батыс-орталық аймағында екі жаңа пальма плантациясын ашты. Олардың әрқайсысының өз диірмені бар. Габонның төрттен үшін орманды алқап алып жатыр. Үкімет Оңтүстік-Шығыс Азия елдерінің қателігін қайталамай, табиғатқа зиян келтірместен май пальмасы сияқты дақылды шаруа­шылықты дамытқысы келеді.

Туризм – елге қажеттінің бір жағы ғана. Габон азық-түліктің көбін сырттан әкеледі: астық пен сүт – Франциядан, іріқара еті Үндістан мен Бразилиядан импортталады. 2016 жылы дау тудырған сайлауда екінші мәрте сайланып, жеті жылдық билікке келген Президент Али Бонго Ондимбаның үкіметі экономикаға коммерциялық ауыл шаруашылығын, соның ішінде пальма майы индустриясын да қосқысы келеді. Ал бұл ағаштарды кесуді талап ететіні белгілі.

Құрлықтағы бір-біріне қарама-қайшы қажеттіліктерді түсіне отырып, үкімет көп ел тартынатын жобаны қолға алды: бұл – жерді пайдаланудың ұлттық жоспары.

ANPN директоры әрі Президенттің ең жақын кеңесшілерінің бірі – Уайт Ли елдегі жабайы табиғат картасын жасау мен қай аймақтарды ауыл шаруашылығын дамытуға беру керектігін анықтаумен айналысады. Қос азаматтығы бар Ли Британияда туғанымен, 1989 жылдан бері Габонда тұрып келе жатыр. Үкімет «Олам» компаниясына екі пальма плантациясына рұқсат беріп, артынша қолданыстағы біреуін сатып жіберді. Қазір «Олам» 1300 шаршы шақырым жерді игеруде, бұл Габонның құрлықтағы жерінің 0,5 пайызын құрайды. Ал, жалпы алғанда, шамамен 557 шаршы шақырым жерге пальма отырғызылған.

Қаңтар айының жарқыраған таңында «Олам» компаниясының тұрақтылық жөніндегі аға менеджері Кристофер Стьюарт ел астанасы Либревильдің оңтүстік-шығысындағы ойқы-шойқы асфальтты жолмен құстай ұшып келеді. Алып окоуме ағаштары тиелген жүк көліктері оның қасынан өтіп жатыр. Окоуме – Габонның ең көп экспортталатын тауары. Оның көп бөлігі Қытай мен Еуропаға жол тартады. Либревильдің шет жақтарында кішкентай ауылдар бар. Шамамен, жол бойындағы әрбір үй маңында тот басқан темір қаңқа мен ағаш сөреден жасалған дүңгіршек бар. Оларға банан, ашық түсті джунгли жемістері, ваннада жасалған пальма шарабы толтырылған судың пластик бөтелкелері қойылған. Осы сөрелерден жайра, кекілбас киік, кейте маймыл, циветта, қолтырауын, қарақұйрық секілді жануарлардың түкті және тікенекті тұтас еттерін табуға болады.

Бұл жабайы аң-құс етінің көбі заңсыз саудаланады. Бір жағынан, өзінде ет өнімі жоқ ел үшін бұл түсінікті де. Заңсыз аң етін Либревильдегі көптеген мейрамхана да ұсынады. Браконьерді ауыздықтау – «Олам» үшін үлкен проблема. Жергілікті тұрғындар мен жұмысшылар плантацияларды орманға барар жол ретінде пайдаланады. Сол жақта олардың жойылу қауіпіндегі аңдарды аулайтыны белгілі. Сондықтан Оламның сақшылары қорғалатын ормандарды күзетіп жүреді. Плантация шығаберісінде күзетшілер барлық көлікті тексереді.

Габон. «Оламның» Моуила плантациясының жартысынан астамы саванна аумағында орналасқан. Қазір мұнда жұмысшылар пальма көшеттерін отырғызуда. Бұл аймақ орман оталуының алдын алу үшін таңдалған. «Габон жасап шығарған мемлекеттік жер пайдалану жоспары май пальмасы, ауыл шаруа­шылығы мен орманды сақтау арасында баланс ұстау үшін керек», – дейді Саябақтар агенттігінің директоры Ли Уайт.

Либревильден екі жарым сағаттық жерде біз Авала плантациясына баратын қызыл топырақ жолға түстік. Қайта өскен бұл орман Габонда алғаш ағаш кесіле бастаған кезге куә. Үкімет осы жақтан «Олам» компаниясына 20 мың гектардай алқап берген. Компания оның шамамен үштен біріне пальма отырғызып, үштен бірінде орман қалдырған. Қалған үшінші бөлік шағын жер телімдері ретінде қорда тұр.

Плантация ішінде қатар-қатар егілген пальмалардың ішінде адасып кету оңай. Арасында жүру қиынға соғатын топырақ жолдар бар. Әр қатардың соңында пальма бұталары мен жемістер жиналған. Түс ауа жемістер жүк көлігіне тиеліп, сағатына 45 метрикалық тонна май өңдейтін плантация жанындағы диірменге жеткізіледі.

«Оламның» Моуила деп аталатын плантация­сында бұдан екі есе көп өнім шығаратын диірмен бар. Пальма жайылған бұл алқап аумағында бұрын саванна болды. Зерттеу нәтижесінде мұнда сирек кездесетін бөкен түрі – африкалық антилопа бары анықталған. 2017 жылы «тұзақ» камера объективіне ілінген осы жануар Уайт Лиге саваннада жаңа ұлттық саябақ ашуға дәлел ретінде көмектесіп отыр.

Габон. Габондағы пальма көшеттері жылыжайы. Бағбандар жұмысқа кіріскен сәт. Мұнайға тәуелді Габон елі азық-түліктің көбін импорттайды. Үкімет индустриалдық ауыл шаруашылығы мемлекеттің болашағы деп біледі.

Экология ғылымының докторы Стьюарт «Оламға» жұмысқа кірмес бұрын Оңтүстік-Шығыс Азияда RSPO бағдарламасын енгізуге көмектескен. «Моуиладағы» ескі орманнан кері келе жатып, Индонезиядағы ормандардың жойылуын сөз еттік. Ол бірнеше жыл бұрын ғана бұл аймақта болғанын, биологтармен бірге адам аяғы баспаған «жауынды орманда» жұмыс істегенін айтты. «Сол орманнан түк қалмады», – деп қайран қалды ол. Осыны еске алған сәтте оның тілі күрмеліп қалды. Ол «Оламның» Габондағы табиғат қорғау шараларын ерекше мақтан тұтатыны байқалды.

Плантация аумағында шағын төбе үстінде біз Стьюарт көлігінің шатырына өрмелеп мініп алдық. 180 градус айналада пальма қатарлары көкжиекке дейін созылып жатыр. Көз аштырмайтын күн астында бір түстен тұратын көрініс естен тандырады. Стьюарттың қолындағы карта тіптен бас шайқатады. Плантацияның осы сегменті шамамен 16 мың гектарды құрайды, ал бізге оның небәрі 7 па­­йы­зы ғана көрінеді.

«Іс жүзінде, Габонның ұзақмерзімді мүддесі үшін бұл жоба өте маңызды. Жақсы жоспарланған әрі тиімді басқарылған ауылшаруа­шылығының шынайы әлеуетін бүкіл әлемге паш етуіміз керек», – дейді эколог ретінде ағаштың шабылғанын суқаны сүйметін Стьюарт. «Олам» қорғалатын аймақтарға қауіп емес, – деп басын изеді Уайт. – «Олам» маған ұлттық саябақ санын көбейтуге сеп болып отыр».

Авторы: Хиллари Роснер фото: Дэвид Гуттенфелдер мен Паскаль Маитре

Мақаланың толық нұсқасы мен әлемдік зерттеулердің қайнар көзіне қол жеткізгіңіз келсе, shopnationalgeographic.kz арқылы онлайн жазылыңыз.

Қалың елге қоғамдық қызметімен етене танымал қарағандылық белгілі шебер, «TEFA Eurasiaphoto» шығармашылық бірлестігінің төрағасы, National Geographic Qazaqstan журналы мен «Ұлытау» ұлттық тарихи-мәдени және табиғи қорықмузейінің фотосуретшісі Дмитрий Ругис өзінің ниеттес серіктерімен бірге Ұлытау тауының қасиетті Әулиетау шыңын қыс маусымында бағындыру бастамасын сәтімен жүзеге асырды.

Биіктікті бағындыру нүктесі ретінде «Ұлытау» қорық-музейінің қадағалау және қорғау аумағындағы Әулиетау шыңының таңдалып алынуы, әрине, бекерден бекер емес. Ұлытау – Қазақстанның географиялық орталығы, ұлт шежіресіндегі аса маңызды оқиғаларды өз басынан өткерген әрі тарихи ескерткіштері мен көне дәуірлердің көзіндей жауһар жәдігерлері аса мол киелі өңір. Сол себепті, бұл жерге жұртшылықтың қызығушылығын тудырып, туризмді дамыту – алдағы міндеттердің ең өзектісі һәм бірегейі. Осы мақсатта түрлі деңгейдегі атқарушы билік құрылымдары тарапынан орнықты атқарылып жатқан әлеуетті әрекеттер де жетіп артылады. Десек те, шетелдіктерді айтпағанның өзінде, өткені өрнекті өңірдің өнегелі тарихынан қазақстандықтардың басым дені күні бүгінге дейін бейхабар екендігі жасырын емес. Біздің пайымдауымызда, қарлы боран мен қақаған аязға қарамастан жігерлерін жанып, ізгі ниеттерін ілкімді іске асырған азаматтардың Ұлы Дала Ұлытауының Ұлт тарихында алар ешқандай бағалау өлшеміне сыймас орнын дәріптеу бағытындағы қапысыз қимылдары – отаншылдық пен патриоттық ұстанымның үлгісі. Қалаберді, Ұлт бесігінде туризмді түлету шараларына қосылған татымды үлес екендігі анық.

– Халық ұғымындағы киелі шыңға шығу идеясына Ұлытау табиғатының қыс маусымындағы суреттерін көріп, таңдай қаға тамсанған қазақстандық Nomad Explorer саяхатшылар командасының мүшесі Әсет Сейтмағамбетовтің сауалы түрткі болды. Оны «Әулиетауға қалың қар басып жатқан кезде көтерілген жан бар ма?» деген сұрақ мазалаған еді. Кім білсін, бәлкім, бар да шығар… Алайда ол туралы ресми тіркелген деректер, ең бастысы, қыс маусымында шың басынан түсірілген фотосуреттер мен бейнематериалдар мүлдем жоқ болатын. Сол себепті, осы олқылықтың орнын толтыру туралы ой келді. Кез келген іс-шара пікірлестермен тізе қоса әрекет еткенде ғана толымды нәтиже береді. Менің ұсынысымды «TEFA Eurasiaphoto» шығармашылық бірлестігінің мүшесі, саяхатшы-фотограф Тахир Мұхтаров пен Теміртау қаласындағы «Сплав» бұқаралық фотоклубының жетекшісі Сергей Кочмарев құлшына қолдады.

Бұл қадамның түпкі мақсаты – туризмді, оның ішінде, ішкі туризмді түлету. Бұған қоса, биылғы жыл – Жастар жылы. Сондықтан, жас буынды бос уақыттарын тиімді пайдалануға қалыптастыру, батыл әрекеттерге баулу, тың шығармашылық бағытқа бейімдеу, салауатты өмір салтын ұстануға үндеу секілді қажеттіліктерді де ескердік. Жуырда Қарағанды қаласы өзінің 85 жылдық мерейтойын атап өтті. Қалың қарды кешіп, шыңға шыққан болмашы жетістігімізді сүйікті шаһардың мерейлі тойына арнағанды жөн санадық.

Авторы: Ахат Құрмансейітов

Италия. Рива-дель-Гарда қалашығында кітапханашы болып жұмыс істейтін Ремо Баллардини бізге үйіндегі дәрі қорабын ашып көрсетті. Оның қорында профилактикалық дәрілермен қоса, кәдуілгі антисептик те бар екен.

Медициналық қорабыңызда не бар? Ескі препараттарды сақтау әдет пе, қажеттілік пе?

Кез келген үйде дәрі-дәрмек, сироп пен жақпамайдың түр-түрі бар. Оның көбі –дәрі қорабында, қалғаны ваннада тұр. Фотограф Габриэле Галимберти көп саяхаттайды. Адамдармен кездесе қалса болғаны, бәріне бір сауалды қояды: «Сіздің дәрі қорабыңызда не бар екенін көрсем бола ма?» Кейбіреулері – қымсынса, кейбіреулері – мақтана көрсетеді. «Осы препараттарға қарап-ақ адам тануға болады, – дейді Галимберти, – олардың құмарлығын, қалауы мен ауруын көресің, яки адамның ішкі әлеміне үңілесің».

Швейцария. Өнер туындыларын жинаушы Канделита мен Арно Брюнельдің дәрі қоры көлемді көрінеді.

Үндістан. Мына дәрілердің көбі инсульт алған мумбайлық Аббас Али Сагриге арналған.

Біздің дәрі-дәрмектеріміз біз жайлы не айтады? Біріншіден, олар біздің бай не кедей екенімізді көрсетеді. Дамыған елдерде тұрғындардың медициналық бокстары дәрі-дәрмекке лық толы болады. Ал жағдайы төмендеу елдердің халқы дәріні азырақ алады. «Ауыра қалсам, қажетті дәріні ала саламын деген ойда жүреді», – дейді ол.

Дәрі қорабы туралы «Үй дәріханасы» топтамасы – «Бақытты дәрілер» жобасының бір бөлігі. Жобада Галимберти мен оның үш әріптесі адамдардың бақытқа жету жолындағы қанағатсыздығын көрсетеді. Адамдар көбінде препараттарды аз не көп ұйықтау, баяу қартаю, бала көтеру я көтермеу үшін пайдаланады. Қобдишада дәрілердің тау болып үйіліп қалуының көптеген себебі бар: медициналық қызмет көрсету саласының қымбат болуы, басыңыз ауырып, балтырыңыз сыздай қалғанда қажетті дәріні тез тауып іше салу. Сондай-ақ көп дәрі кезінде қолданылып, кейін қалып кеткендіктен жиналады.

Гаити. Енесі және жиенімен тұрған Хол Лин Балзахар дәстүрлі гаитилік медицинаға жүгінеді. Ол емдік шөпті көбіне жергілікті базардан не шөппен емдейтін дәрігер medsen fey-ден алады.

Франция. Алексис пен Аурелия Иварт антибиотиктермен бірге дәрілердің түр-түрін қолданады.

Түрлі медқораптың ішіне үңілсеңіз, адамдардың мәдени ерекшеліктерін де байқайсыз. Париж бен Нью Йоркте Галимберти антидепрессанттар мен сабаға түсіретін дәрілердің көптігін байқады. Сапасы мен тиімділігіне қарамастан, үнді халқы өз елінде шығарылған дәрілерге басымдық беретіндігі анықталды. Африкада жапсырмасы жоқ Қытай дәрілері көп.

Жапония. Я.Н. Кауаи жүрек ауруы мен остеопорозынан айығу үшін осынша дәрі қабылдайды.

Колумбия. Хильда Таразона, қызы мен немересі. Бір үйде тұрған соң дәрі қорабы да ортақ.

Авторы: Данель Стоун, фото: Габриэле Галимберти

Мақаланың толық нұсқасы мен әлемдік зерттеулердің қайнар көзіне қол жеткізгіңіз келсе, shopnationalgeographic.kz арқылы онлайн жазылыңыз.

1980 жылдан бері медицинадағы инновация жоғары технологиялы оталардан иммунодефицит вирусын (АИВ) жаңаша емдеуге дейін дамып, халық денсаулығын айтарлықтай күшейтті. Дәулетті елдерде денсаулық сақтау саласына құйылған инвестиция көлемі артып, халықтың орташа өмір сүру жасы өсті. Бірақ АҚШ-тың жағдайы өзгеше. Мұнда халықтың орташа өмір сүру жасы баяу жоғарылап келеді. Аналитиктердің айтуынша, мұның бір себебі – АҚШ тұрғындарының емге қолжетімділігінің әркелкілігі мен аурудың алдын алу шараларының әлсіздігі.

Авторы: Альберто Лукас Лопес пен Райан Т. Уильямс

Мақаланың толық нұсқасы мен әлемдік зерттеулердің қайнар көзіне қол жеткізгіңіз келсе, shopnationalgeographic.kz арқылы онлайн жазылыңыз.

Авторы: Мақсат Ясылбайұлы, фото: Ерболат Шадрахов

Мына 101 жастағы донор қарияның миы өз қатарластарынан үлкенірек. Ол соңғы демі шыққанша зейінін жоғалтпаған деседі.

Ми – тапшы орган. Нейроғалымдар әлем халқының 15 пайызынан астамын алаңдататын ауруларды зерттеу үшін ми ұлпасының кез келген түрін қажет етеді. Тиш Эвелді мысалға алайық. 2015 жылы оның әкесі Леви деменция ауруынан көз жұмғаннан кейін Эвелдің отбасы марқұмның миын зерттеуге рұқсатын береді. Олар мұның ұзақ уақыт алатынын білсе де, келіседі. Бұл тәжірибе Эвелдің донорлардың тіркелуін жеңілдету үшін «Ми доноры» жобасын қолға алуына түрткі болды. Бұл жобаға екі жылдың ішінде 2000-нан астам адам тіркелген.

МЕДИЦИНА

Миды беру туралы алыпқашпа әңгімені жоққа шығару. Желіде braindonorproject.org парақшасымен ашылған Тиш Эвелдің ұйымы қайтыс болған адамның миын зерттеуге беру процесін жеңілдетуді көздейді. Ұйым, сондай-ақ бұл тақырып­­қа қатысты түсініспеушілікті сейілтеді. Сіздің білуіңіз керек жайттар мынадай:

АҒЗА ДОНОРЫ

Егер сіздің жүргізуші куәлігіңізде «ағза доноры» деп жазылған болса, құттықтай­мыз, себебі сіз қа­йырымды­лықпен айналысып жатырсыз. Оған, әрине, барлық ағзаңыз кірмейді. Сіздің жүрегіңіз, кеуде қуысыңыз бен ұйқы безіңіз жолы болған жандарға барады, бірақ миыңыз, сіз арнайы келісім бермеген болсаңыз, өзіңізде қалады.

САУ МИ

Донорлық етіп, миыңызды берген сәттегі оның қандай күйде болары белгісіз. Алай­да, шындығы сол, ол тек кей жағдайларда және инфекциялық аурулар бар болса ғана зерттеуге жарайды. Ғылымға әртүрлі ми керек, өйткені зерттеу үрдісінің басты тұсы – аурулар мен сау ағзаларды салыстыру.

АШЫҚ ТАБЫТ

Сіз миды алып тастау түріңізді жағымсыз етеді деп қорқатын шығарсыз. Ешқашан олай болмайды. «Ми бас сүйектің артқы бөлігін тілік жасау арқылы алынатындықтан бастың пішінін өзгертпейді», – дейді Эвел.

ШЫҒЫНДАР

Егер сіз миыңызды АҚШ-тағы Ұлттық денсаулық сақтау институттарының алты ми банкінің біріне беретін болсаңыз, отбасыңыз миды алып-бергенге және сақтағанға ештеңе төлемейді.

УАҚЫТ

Миыңызды ғылымның дамуына арнайыман деп шешсеңіз, патологтар 24 сағаттың ішінде миыңызды шығарып алуы керек. Олар мидың ұлпасын да тез арада алғанды жөн көреді. Сондықтан отбасыңызға таңдауыңыз жайлы және оның қалай жүзеге асырылғанын қалайтыныңызды айтып кетіңіз.

ТІРКЕЛУ

Донор болу қиын емес. Толық мәлімет braindonorproject.org сайтында бар. Сіз бірнеше құжатты толтырып, жауабын электронды поштамен хат арқылы аласыз.

Авторы: Лори Кусберт, фото: Ребекка Хейл

Мақаланың толық нұсқасы мен әлемдік зерттеулердің қайнар көзіне қол жеткізгіңіз келсе, shopnationalgeographic.kz арқылы онлайн жазылыңыз.

Мен тым көп науқастың азапқа түскеніне куә болдым. Қазір бұл ауруға бұғат салатын кез келді.

Менің өмірім тек өзіме ғана тиесілі. Оны қалағанымша сүре аламын, тек өзгеге залалым тимесе болғаны. Неге әлдебіреу немесе мемлекет менің өмірімнің қалай және қашан аяқталатынын шешуі керек?! Ешқандай жеңілдік болмаған кезде мен өмір сүруді тоқтатамын деп шешсем, қалай болмақ?

Мен өз өмірімді науқастардың аурудан айығуына, азап пен жайсыздықтан құтылуға арнадым. Дегенмен, кей кездері ешқандай шешімі табылмай, жағдайдың ушыққанына да куә болып жүрдім. Сол мезетте, емделушіге көмектесудің жалғыз жолы – азапты кәсіби және заңды ескертпелерді есепке ала отырып, пациенттің өз қалауы бойынша жеңілдету. Бұл – кейбіреулерге бұйырған тыныштықтың жалғыз жолы.

Мен Бельгия, Канада, оңтүстік Африка және Израильде дәстүрлі медицинамен және ота жасаумен айналысып жүрген кезде, емделушілер емі жоқ қатерлі ісік ауруымен келетін. Олар үшін ауру проблема емес-тін. Олар әрбір пенденің түбі табан тірер жері – ажал» деуші еді. Бар айырмашылық – олардың сын сағатын алдын ала білулерінде. Бұған бәрі келісетін шығар. Мәселе тудыратын дүние – ауру, емге бой бермейтін ауру, физикалық және моральді азап, өмірдің соңғы сәттерін рахаттана өткізуге мүмкіндік бермейтін ауру. «Мұның мәнісі неде?» Жапа шегуді несіне соза береміз?

Біз квази-анестезиялық қалыпқа жету үшін дәрі-дәрмектің, иненің барлық түрін қолданып көрдік. Алайда, анестезиядан шыққандардың көбі аурудың басылмағанын айтты. Біз, тіпті, кордотомияны (жұлынға ота жасау арқылы миға ауру сигналының жеткізілуін тежеу) да көрдік. Бірақ, бұл басқаша әсер беретін болып шықты. Біз әріптестерімізбен бірге «не істейміз, ауруды қалай жеңілдетеміз» деп жүріп күндіз күлкіден, түнде ұйқыдан айырылдық.

Әлдебіреудің өмірін қалай тамамдағысы келетініне кімнің қарсылық білдіруге құқығы бар?

Бәрі түсінікті емес пе? Бұл жеке адамның өзімен талқылануы керек пе? Менің өмір сүруімді тоқтатуыма қақым бар не жоқ деп сіз қалай айта аласыз?

Біз ауруға жеңілдік сыйлағысы келгендерді қолдауымыз керек. Бұл қылмыс емес. Бұл процедура мұқият бақылауда болуы керек, бірақ, мәселе менің өмірім мен өліміме қатысты болғанда, менің құқықтарым жайлы сөз қозғау орынды ма?

Дәрігер Джо Розенчваг Жаңа Зеландияда гемеопатия, гербализм, натуропатия және акупунктурамен емдейтін Натуропатиялық медициналық дәрігер. Ол Жаңа Зеландияда дәртүрлі медицинамен айналысу үшін тіркеуден өтпеген.

Авторы: Джо Розенчваг, мақаланы аударған: Әсел Жолымбет

Фото: Salik.biz

Мақсаты: жоғалып кету қаупіндегі эко­жүйені қорғау. Жалғыз жол: қоғамға насихат жүргізу.

Рут Метзель жоғалып кету қауіпіндегі экожүйені сақтап қалудың жолын тапқан сияқты. Ол үшін Рут сол аймақта тұратын адамдармен тығыз қарым-қатынас құрмақ. Эколог он жыл бойы тропикалық құрғақ ормандардың арасында жоғалып кету қаупі ең жоғары Панаманың Лос-Сантос провинциясының тропикалық ормандарын зерттеді. Ол елдің жаппай мал жаю әрекетінің орманға залалын тигізіп жатқанына куә болды.

Асуэро жер жобасының негізін қалаушылардың бірі – Метзель орман экожүйесіне тәуелді адамдарды онымен қалай гармонияда өмір сүруге болатынын көрсетуді алдына мақсат етіп қойған. «Басты нәрсе, – дейді ол, – сол маңды мекендейтін адамдарға ойымызды дұрыс жеткізе білу». Іріқара бақташыларымен бірге жұмыс істеп, қай жерге жергілікті не жеміс ағашын отырғызу керектігін сұрастырсақ, ағаштар орманды жаңартып, жо­­йылып кету алдында тұрған маймыл мен аймақтың тұмса ортасын сақтап қалады. Ол жерге 2017 жылдан бері 5000 ағаш отырғызылды.

Асуэро ісін қолдап, Панаманың артизандарына шөп пен өсімдік тұқымы, сондай-ақ қолөнерге пайдаланылатын өзге де материалдарды мұқият өндіруді үйрету үшін Метзельге NG қоғамының гранты берілді. Экожүйені қорғаудың жолы – осы!

Авторы: Лори Кусберт, фото: Ребекка Хейл

Мақаланың толық нұсқасы мен әлемдік зерттеулердің қайнар көзіне қол жеткізгіңіз келсе, shopnationalgeographic.kz арқылы онлайн жазылыңыз.

Телефоныма қоңырау келмеуі дәрігерге оқып жүргенімде басталды. Өмірім маған тиесілі емес-тұғын. Интерн дәрігер ретінде мен кейде аптасына жүз сағатқа жуық жұмыс істеп, бірден 18 науқас қарайтынмын. Тіпті анам да маған қоңырау шалуын доғарды. Есесіне, мен телефоныма қай вирусқа қандай антибиотик жазуым керектігін көрсететін, емді анықтауға көмектесетін калькулятор мен есімде қалмайтын зертханалық сандарды сақтайтын медициналық әпликейшн орнатып, соларды көп пайдаландым.

Бір күні телефоным шырылдады. Мен кезекпен науқастарды қарап жатқан болатынмын. Дереу дәлізге шықтым. Нөмірді тани алмадым, бірақ код Уашингтоннан еді. Бұл маңызды қоңырау болса керек деп ойладым ішімнен. Дәлізде тұрып: «Иә», – деп сыбырлап үн қаттым.

«Сәлем, Макс, бұл – Тод, – деген жарқын дауыс естілді. – Саған бір жұмысым бар». Оның сөзінен оклахомалық диалектті бірден байқадым. Тод Джеймс – National Geographic мекемесінің фоторедакторы.

Әңгіме бағаналық жасушаларға жасалатын зерттеу туралы екен. Ол мені әлемнің түкпір-түкпіріне соны суретке түсіру үшін жібергісі келетінін айтты. Тод сөйлеп жатқанда, ескіні еске түсіре бастадым. Камера құшақтап, жаһан кезу өте қызық. Сен ең маңызды тұлға болмасаң да, сондай адам не дүниенің қасынан табыласың. Мен 20 жыл бойы фотограф болып қызмет еттім. Бұдан әрі «вуайер» болғым келмейтінін түсінгенде, қызметімді доғардым. Тәжірибе өз басымнан өткенін қаладым.

Нейрохирургтың омыртқаға ота жасау процесін фотоға түсіру тапсырмасы барысында өзіме жаңа мансап жолын таптым. Айқара ашылған, қол тимеген, аппақ жұлынмен жұмыс істедім. Мен түнектен еш шықпаған, жарықты көруге арналмаған нәрсенің жарыққа шомып жатқанын түсіндім. Таңқалғаным сонша, өзімді Айға бет алған «Аполлон» ғарыш кемесінің бір мүшесі сезіндім. Сол сәтте қалған ғұмырымды қайда өткізгім келетінін ұқтым. Өзім қызмет ететін барлық журналға хабарласып, медицина мен дәрігерге қатысты тапсырманың барлығын маған берулерін сұрадым. Шамамен он операцияны суретке түсіргеннен кейін, өзім де дәрігер бола аламын-ау деп ойладым.

«Білмеймін, дәл қазір қарауым керек науқастарым бар, – дедім Тодқа, – саған кейін хабарласамын». Бұл менің науқастарды аралап, емдерін бекітіп, карталарына толтырып, дәрігер болып жүрген кезім еді. Қазір қайта екі ұдай ойға баттым. Әлемді көру, түстер мен жарықты, оқиғаны баяндау стилін, камераның жиегінде нені қалдырып, нені алып тастау керектігін таңдау бақыты ойымнан еш кеткен емес. Сол күні мен резиденттік бағдарлама директоры орынбасарының есігін қақтым. Ол зерттеу редакциялашы болатын – іріктеу айымның жақындап қалғанын еске салды. «Бұл зерттеу ғой. Солай емес пе?» – деп қуанып кеттім.

Мен бірден Тодқа хабарластым. Ол тапсырманы 23 күнде аяқтауға болатынын айтты. 13 елден сурет түсіріп әкелу керек екен. Сапарды мен жұмыс істейтін UMass Memorial медициналық орталығынан бастадық. Мұнда бағаналық жасушаларды қолданып, қызыл жегі ауруын емдеу бойынша клиникалық сынақ жасалып жатқан болатын. Әрмен қарай Еуропаға аттандым.

Берлинде ХІХ ғасыр дәрігері Рудольф Вирховтың баяғы зертханасына бардым. Ол – бүкіл жасушаның бұрыннан бар жасушалардың бөлінуінен пайда болатынын ашқан адам. Мен полипотенттік бағана жасушаларының күшін паш ететін туынды жасағым келді. Түгелі дара бағандық жасушадан түзіле алатын: өлі туған шаранының басынан алынған шаш, ми, үлкейтілген жүрек, бауыр, сүйек пен тіс секілді патологиялық үлгілерді қаттау арқылы абстрактілі адамды жасап шығардым.

Экспонометрді қалай қолдануды ұмытып қалыппын, қалғаны есімде екен. Көп ұзамай реанимация және интенсивті терапия бөліміндегі алғашқы бақылауымды бастадым.

Бір жылдан соң, өз интерндерім бар, бағыт беруші резидент дәрігер ретінде қай салада маманданған жөн деп ойлап жүрдім. Сосын түсіндім. Менің сурет пен фильм түсіріп, оқиғаларды ешкім бет ала алмай оқитындай етіп баяндағым келетінін түсіндім. Мен дәрігер қызметімен қош айтыстым. Термен келген қаншама ғылыми білімге ие болдым. Ауруларды қарауды тәжірибеме қосып, адам табиғаты туралы академиялық білім деңгейін меңгердім. Бұл қоңырауға жауап беруім керек болатын. Бұл шығармашылыққа жетелейтін қоңырау еді.

Нені, нешеде жейтініңізге мән беріңіз!

Майкл Розен – дәрігер, Кливленд клиникасының денсаулықты жақсарту жөніндегі аға қызметкері әрі New York Times газетіне шығатын көптеген бестселлер авторы.

Майкл Крупейн – The Dr.Oz Show телебағдарламасының бас дәрігері. Екеуі де біраз уақыт дұрыс диетаны мықты денсаулықпен байланыстырып келген-тұғын. Алайда олардың «Нені, нешеде жеу керек» кітабында қазіргі ғылымның салмақты бірқалыпты ұстау, кей аурудың алдын алу я емдеу, ұзақ, сапалы әрі бақытты өмір сүру үшін тағамды қашан жегеніңіз қандай ас жегеніңізбен бірдей маңызды екені айтылған.

Кітап баспадан желтоқсан айында шықпақшы. Оған дейін дәрігер-авторлар National Geographic сауалдарына жауап берді.

Бізге тамақтану ғылымы туралы айтып бересіз бе?

Бәріміз белгілі уақытта ояну, ұйықтау не басқа әрекеттерді жасауымыз үшін химиялық сигналдар беретін биологиялық сағатымыз – циркадалық ритм туралы білеміз. Ал тамақ тұтынуымызды денеміздегі химиялық реакциялармен үйлестіретін ас сағаты барын бәрі біле бермейді. Бұл сағаттың көрсетуінше, ең тиімді жол – күннің бірінші жартысында энергияны көбірек, ал күннің соңына таман азырақ жұмсау. Бірақ біздің тәніміз бәрін керісінше жасағысы келіп тұрады. Күннің соңында көп, ал таңертең аз калорияны талап етеді. Бұл – энергияны бойыңда сақтау артықшылық болып табылған ескіліктің сарқыншағы. Мұндай тамақтану режимі қазір зиян десек артық емес. Адамдарға жасалған зерттеу бұл жүйенің салмақ қосуға, созылмалы аурулар мен мезгілінен бұрын қартаюға әкеп соғатынын көрсетті.

Осы себепті біз тәбетімізді жеңіп, ішкі сағатымызбен сай келетін таңертең көп, кешқұрым аз тамақтануымыз керек. Біз мұны «chrononutrition» деп атаймыз.

Бұл тамақтану жүйесінің басты принциптері қандай?

Тамақтану әдетімізге аздаған өзгеріс енгізу ішкі жүйелерімізді синхронизациялауға көмектеседі. Әсіресе, екі нәрсе маңызды:

1. Күн батқанда, яғни шамамен он екі сағат бойы тамақтануды азайтыңыз. Түнгі уақытта тоңазытқыш рейдтерін доғарыңыз!
2. Таңертең мен түс мезгілінде көбірек, кешке аз жеңіз. Калория­ларды күннің соңына сақтамай, алдын ала жаратып тастасаңыз, тәніңіз барынша жақсы жұмыс істеп, сау болады.

Кітапта біз жалпыға ортақ жағдайлар тізімін, өздігінен дайындауға болатын ең үздік тағамдарды ұсынып, кеңестеріміздің қандай ғылымға негізделгенін түсіндіреміз.

Қарапайым қорытынды:

Ішкі сағатқа көну арқылы өміріңізді ұзартып, сапалы ұйқы, көбірек энергия мен жақсырақ денсаулыққа қол жеткізесіз. Бұл аурудың алдын алуға, кей жағдайда оны тізгіндеуге не оның бетін қайтаруға көмектеседі.

Сұхбат көлемі ықшамдап алынды.

«Нені, нешеде жеу керек» кітабы кей өмірлік ситуацияларда сіздің тәніңізге арқау болуы мүмкін астарды ұсынады:

АШУ ҚЫСҚАНДА

Қуырылған ноқат жеңіз. Оның құрамында пайдалы ақуыз бен талшық бар. Сонымен қатар ол аш әрі ашулы адам сүйсінетіндей қытырлайды.

АЛҒАШҚЫ ЖҮЗДЕСУ

Кездеспес бұрын энергия­­ны біртіндеп арттыратын тағам жеп, жүйкеңізді тыныштандырыңыз. Оған авокадо, грек жаңғағы (пайдалы майлар) мен тұтас дәнді тостының (күрделі көмірсу) үстіне туралған күркетауық еті (пайдалы ақуыз) жатады.

АУЫРҒАНДА

Тауық сорпасын ішіңіз. Ол шырыштың тұтқырлығына әсер етеді әрі оның құрамында қабынуға қарсы қасиеті бар ингредиенттер көп.

СҰХБАТТАСАРДА

Сұлы жармасы ботқасына үгітілген зығыр себіңіз. Бұл – зейініңізді арттырып, бастың ми қабығының қызметін жақсартуға көмектесетін пайдалы майлар мен дәрумендердің қайнар көзі. Кофе назарыңыз бен проблеманы шешу қабілетіңізді күшейтеді. Кездесуден 45 минут бұрын 1-2 кесе ғана кофе ішіңіз.

МИЫҢЫЗДЫ ҚАЛПЫНДА САҚТАҒЫҢЫЗ КЕЛГЕНДЕ

Ақсеркенің құрамында есте сақтауды жақсартатын пайдалы майлар өте көп.

БАСЫҢЫЗ ЖИІ АУЫРҒАНДА

Асжапырағының құрамында бас сақинасының ұстап қалуының алдын алатын B дәрумені мен басқа да қоректік заттар бар.

ҚАТЕРЛІ ІСІККЕ БЕЙІМ БОЛСАҢЫЗ

Көкөніс, әсіресе, кіресгүлділер (гүлді қырыққабат, орамжапырақ) жеңіз. Олардың құрамында бұл кеселмен күресетін қоректік заттар бар.

Мақала мен фото авторы: Макс Агилера-Хелвег

Мақаланың толық нұсқасы мен әлемдік зерттеулердің қайнар көзіне қол жеткізгіңіз келсе, shopnationalgeographic.kz арқылы онлайн жазылыңыз.

Жыл сайын мыңдаған адам аяқ-қолынан айырылады.

Шешім: арзан, бірақ сапалы протез

Көптеген жасанды аяқ гипс құюдан бастау алады. Сол сылақты аяқтың қалған бөлігіне дәл келетіндей етіп жалғағышқа құю қымбат әрі іркілісі көп процесс. Әрине, егер сіз оқыған протезисттің көршісі болу бақытына ие болмасаңыз. Дүниежүзіндегі аяқ-қолы ампутацияланғандардың көбінің протезге қолы жете бермейді. 2016 жылы мүгедек болып қалған National Geographic зерттеушісі Альберт Ю-Мин Линнің айтуынша, мобильді телефондар мен 3D принтерлер мұның шешімі бола алатын көрінеді. Телефон камерасы кесілген аяқты сканерлеп, өлшемдерді 3D принтері бар мамандарға жеткізеді. Ал мамандар өз кезегінде мүгедек адамның аяғына дәл келетін пішін жасап, әлемнің түкпір-түкпіріне жібереді.

Авторы: Кристина Нюнез

Мақаланың толық нұсқасы мен әлемдік зерттеулердің қайнар көзіне қол жеткізгіңіз келсе, shopnationalgeographic.kz арқылы онлайн жазылыңыз.

Ел ішінде айтылып жүрген аңыз бойынша, Шақпақ Ата бір тырнағын екіншісіне тигізгенде отты ұшқындарды жан-жаққа шашырататын қасиетке ие болған. Өз заманында батырлығымен көзге түсіп, түрлі қасиеттерінің арқасында айналасына шапағаты молынан тиген Шақпақ атаның атында осы күні Маңғыстау өңірінде жартасқа қашап салынған мешіт бар. Онда зиярат етіп келушілердің қарасы көп.

Фото: Ерболат Шадрахов

Боуглдің қызы Сюзанна бес жасында асқазан вирусына шалдығып, ауруханадан бір-ақ шығады. Бетінің өңі қашып, бозарып кеткен қызы үшін үш баланың анасы Боуглдің мазаса кетеді. Медбике берген дәрі ауруды сап тыйды. Камерасын бір тастамайтын Боугл бұл сәтті қалт жібермеді. Мына фото заманауи медицинаның біз үшін қандай артықшылық екенін көрсетеді. Бірнеше аптадан кейін Боугл ұлының тілінген ернін тігу үшін жедел көмек көрсету бөліміне қайта келеді.

КІМ: Зертхана технигі Дженнифер Боугл арагідік портреттік фото түсірумен айналысады

ҚАЙДА: Уашингтон штаты, Беллингем қаласы, Әулие Джезеф медициналық орталығының ЖККБ

НЕ: Canon 5D Mark III камерасы

Your Shot қауымдастығына қосылып, өз суреттеріңізбен бөлісіңіз. YourShot.ngm.com

Қауымдастық суреті

Мақаланың толық нұсқасы мен әлемдік зерттеулердің қайнар көзіне қол жеткізгіңіз келсе, shopnationalgeographic.kz арқылы онлайн жазылыңыз.

«National Geographic Qazaqstan» журналының редакциясы бүркіт және хаски итімен бірге суретке түсуге арналған акцияға қосылған оқырмандарын фотосессияға қатысуға шақырады. Журналға жыл бойына 18 900 теңгеге жазылыңыз да, фотосессия қызметін пайдаланыңыз.

Фотосессия Астана қаласында мамыр-маусым айлары аралығында арнайы орындарда өткізілетін болады. Акцияға қатысқандар сондай-ақ, журналдың ай сайынғы санын алып отыруға мүмкіндік алады. Шара 2019 жылы, мамыр айының соңына дейін жалғасады.

Толық ақпаратты promo.natgeo.kz сайтынан ала аласыз.

Денсаулық сақтау жүйесінде жаңа дәуір орнап келеді. Нақты медицина денсаулығымызды сәт сайын бақылай отырып, қатерлі ісік, жүрек ауруы секілді көптеген кеселдерге шалдығу қатерін болжайды және әрқайсысымызға бөлек-бөлек ем-дом ұсынады.

Tереза МакКион үшінші кезеңдегі омыраудың қатерлі ісігін химиотерапияның ауыр режимі мен екі мастэктомия арқылы емдеп жазған.  Алайда он екі жыл өткен соң кесел қайта бас көтереді. Бұл жолы химиотерапия көмектескен жоқ. Қозғалуға дерті мұрша бермей, Тереза күндерін төр бөлмесіндегі креслода отырған күйі өткізумен болатын.

Ас қорыту жүйесіндегі ісіктен ол 44,5 килоға дейін салмақ тастаған. Операция алдында Тереза қатты ауырсынып жүргеніне шағымданды. «Егер мен үшін мұның ақыры жақсылыққа апармайтын болса немесе операциядан кейін жағдай ушықса, тезірек жан тапсырғанымды тілеймін, – деп ол үлкен қызына айтқанын есіне алды, – мен тағы қаншалықты шыдай алатынымды білмеймін».

Қайсар әрі табанды Тереза оташысы Джейсон Сикликтен оның қандай да бір эксперименталды емдеу әдістерінен қапері бар-жоғын сұрады. Бір атап өтерлігі, Джейсон дәл немесе жеке тұлғаға бағытталатын медицина деп аталатын зерттеу жобасының қосалқы жетекшісі еді.

АНА ДАУЫСЫ

Италия, Модена университетінің ауруханасы. Кристина Йосса жаңа туған сәбилердің жан сақтау және интенсивті терапия бөлімінде мерзімінен бұрын дүниеге келген сәбиі Алессандроны әлдилеп отыр. Мұндай көрініс қазір жиі кездесетін құбылысқа айналған. «Ананың сәбиін әлдилеген әуені ең бастапқы нақты медицина б.т., өйткені ол әуен сәбиден басқа ешкімге арналмаған», – дейді Валле д’Аоста мен Женева университетінің зерттеушісі Мануэль Филиппа. Ғалымдар ананың дауысы тіл мен дыбыс танудың алғышарты деп тұжырымдайды. Ана әуені жаңа туған сәби миының дамуына оңтайлы әсер етеді.

Ген зерттеуі мен деректер талдауындағы жетістіктерге негізделген әдіс қатерлі ісікті емдеудің революциялық мүмкіндіктеріне ие әрі ол медицинаның дәстүрлі қолданылу жолдарын түбегейлі өзгертуі мүмкін. Дәл медицина науқастарды ауру түрлеріне қарай категорияға топтастырғаннан гөрі аурудың алдын алу, дұрыс диагностика жасау мен адамның ерекше биохимиялық жаратылысына қарай емдеу шараларын қолдануды көздейді.

МакКион Мурес Калифорния университетінің қатерлі ісік ауруларын прецизиондық әдіспен, яғни нақты емдеу орталығында қолға алынған I-PREDICT (болжаймын) деп аталатын бағдарламаға қосылды. Ол жердегі зерттеушілер белгілі бір терапия­­ға иек артып отырмайды. Оның орнына олар науқастың қатерлі ісікке шалдыққан жасушаларындағы ДНҚ-сын талдайды. Артынша арнайы алгоритм арқылы компьютер мыңдаған ген нұсқасын, қатерлі ісікке қарсы жүздеген дәрі мен дәрілік комбинация туралы мағлұматтарды талдайды. Мақсат – қатерлі ісіктің ауытқушылықтарын көздейтін емді табу. Бұған жаңа иммунотерапия, дәстүрлі химиотерапия, гармоналдық терапиялар не арнайы қатерлі ісік үшін бекітілмеген дәрі-дәрмектерді қолдану әдістері жатуы мүмкін.

«Қағида – өте қарапайым, – дейді «Мурес қатерлі ісіктерді жекелей емдеу орталығының» директоры әрі онколог Разель Курзрок, – ісіктің сипатына қарай әр науқасқа бөлек-бөлек дәрі таңдайсыз».

МакКионның ісіктері түрлі мутацияларға толы. «Мұндай науқастарға келгенде біз басымыз салбырап, аяушылықтан әріге бара алмайтын едік», – дейді Курзрок. Бірақ мұндай науқастар – «бақылау нүктелерінің ингибиторлары» деп аталатын иммунотерапиялық емдеу әдістерінің жаңа түрі үшін үздік үміткерлер қатарында. Осы дәрілер ісіктен пайда болған протеиндерді иммундық жасушаларға жабысудан және оларды өшіріп тастаудан сақтайды. Бұл науқастың қатерлі ісікке қарсы күресу қабілетін қалпына келтіреді.

ҚАТЕРЛІ ІСІК СОҢЫ

Джуди Перкинс ісікті сүзгіден өткізетін лимфоциттердің (ІСЛ) – ақ қан түйіршіктері қоршауында. Осы ІСЛ оның омырау қатерлі ісігін емдеп жазған (КТ нәтижесі төменде). Перкинске алғаш диаг­ноз қойылғанда оның омырауын кесуге тура келді. Бірақ қатерлі ісік қайтып оралды. Химио, гармоналды мен мақсатты терапия бой бермеген ісік кеуде тұсында өсіп шықты. Оның бірнеше ай ғана уақыты бар деген қарар шығарылды. Алайда Ұлттық қатерлі ісік аурулары орталығында істейтін Стивен Розенберг ойлап тапқан эксперименталді емдеу шарасында Перкинс ағзасына 82 млрд. лимфоцит егіліп, Джуди аман қалады.

I-PREDICT бағдарламасы Терезаға ниволумаб дәрісін тағайындады. Пайдасы әлдеқашан дәлелденген бұл бақылау нүктесінің ингибиторы асқынған меланома, бүйрек пен өкпедегі қатерлі ісікке қарсы қолданылғанымен, омырау қатерлі ісігі үшін тағайындалмайтын. Дәрі екі рет инфузияланғаннан кейін оның қанындағы ісік маркерлері 75 пайызға азайған. Қосымша қабылдаудан кейін төрт ай ішінде қатерлі ісіктің ізі де қалмады.

Сынақтық емдеуден бір жарым жыл өткенде 57 жасқа келген Тереза маған Калифорниядағы бағын аралатып көрсетті. «Мутацияның пайда болуына не себеп болатынын анықтап жатқандары мен ағзаны өлтіруге шақ қалатын химиотерапияның орнына емдеудің өзге әдістерін тоқтамай іздеудегі табандылығымыз, ақыр аяғында сондай ем түрін табатынымыз жаныма қатты жағады. Тек осы бағытта тезірек алға баса аламыз ба екен?» – дейді ол.

Нақты медицина «жалпақ» кеңес­тер мен сізге жақпауы мүмкін емдеу әдістерін ұсынатын дәстүрлі медицинаға қарағанда әлдеқайда тиімдірек. Бұл әдіс әрқайсысымыздың нақты бір өзіндік молекулярлық сипаттамамыз бар екенін әрі ол денсаулығымызға орасан зор ықпал ететінін ескереді.

Дүниежүзінде зерттеушілер небәрі он жыл бұрын ғана ойға да келмейтін прецизиондық әдістер ойлап табуда: супержылдам ДНҚ реттілігін анықтау, тін инженериясы, жасушаны бағдарламалау, гендерді өңдеу мен т.б. Жуыр­­да ғылым мен технология ауырмай жатып сіздің қатерлі ісікке, жүрек ауруы мен өзге де есепсіз кеселдерге шалдығу ықтималдығын болжауды шындыққа айналдыратын болады. Бұл жұмыс эмбриондағы гендерді өзгерту мен тұқым қуалайтын ауруларды жою мүмкіндігі секілді басқа да перспективаларды ұсынады.

Хирургтер Португалия­ның Лиссабон қаласындағы Шампалимо ғылыми қор орталығында da Vinci Xi роботы микросаймандарының көмегімен науқастың қатерлі ісігін кесіп алады.

Осылайша, зерттеу жұмыстары көптеген бағынбайтын қатерлі ісік ауруына қарсы күресте науқас ағзасына негізделген терапия­ларға жол ашты. Ұлттық қатерлі ісік институтының зерттеушілер өткен көктемде Джуди Перкинс есімді метастатикалық омырау қатерлі ісігіне шалдыққан әйелдің ісікке қарсы өзінің иммундық жасушаларын қолдану бойынша эксперименталды терапиясынан кейін науқас­тың үмітсіз жағдайдан жазылғанын жар салды. Иммунотерапияның жолбастаушысы Стивен Розенберг жетекшілік еткен топ мутацияларды талдау үшін науқас ісігінің ДНҚ реттілігін анықтау шараларын орындаған. Сондай-ақ зерттеу тобы ісікті сүзгіден өткізетін «лимфоциттер» деп аталатын иммундік жасушалардың үлгісін алып, олардың қайсысы науқастың ісігіндегі генетикалық дефектілерді бірден табатынын көру үшін сынақтан өткізді. Ғалымдар «жеңімпаз» лимфоциттерді миллиардтап өндіріп, оларды бақылау нүктелерінің ингибиторы, сондай-ақ пембролизумабпен бірге Перкинске енгізді. Екі жылдан астам уақыттан кейін Перкинстің бойындағы қатерлі ісік толық жойылды.

Табысты оқиғаның бір мысалы, әрине, медициналық төңкеріс жасамайды. Розенбергтің экспериментіне қатысқан басқа екі науқас көз жұмды. «Мен – үміт отын жандыр­ған мысалмын, – дейді Перкинс, – қолда бар деректердің иммундық жүйені ауыздықтап, тізгінді қолға алу үшін басқа да табысты мысалдар қажет». Осы ем шарасы түбегейлі өзгеріс алып келмеуі мүмкін, бірақ ол дәл медицинаның зор әлеуетін көрсетеді.

Отыз жыл бұрын ғалымдар адамның генетикалық кодын бұзып, ДНҚ-дағы 3,2 млрд жұп байланыстың бірізділігін анықтау мүмкін емес деп топшылайтын. «Жалпыға ортақ пікір мұның ешқашан орындалмайтындығында түйісті. Ешқашан! 2003 жылы осы – «ешқашанға» нүкте қойылды», – дейді Курзрок.

Қатерлі ісік жасушаларының кейбірі данио балығының дернәсіліне енгізіліп, тиімділігін тексеру үшін химиотерапиядан кейін науқастан алынған сынамамен емделеді. Данио балықтарын құтыларды өсіру оңай әрі арзан.

Бір геномның реттілігін анықтау үшін алты ел ғалымдарының басы қосылған «Адам геномы» жобасына 13 жыл уақыт, 1 миллиард АҚШ доллары көлемінде қаржы жұмсалған. Бүгін реттілікті анықтау шығыны шамамен бір мың АҚШ долларын құрайды. Ал қазіргі озық үлгідегі аппараттар нәтиже қорытындысын бір күнде шығарып береді. Күрделі молекулярлық технология денедегі биохимиялық құбылуларды көрсетеді.

Осындай айырмашылықтарға көз жеткен сайын дәстүрлі медицинаның кемшіліктері де айшықталып келеді. Бар ауруға ем болатын жалғыз таблетканы айтсаңызшы. Статин не кортикостереоид тәріздес сұранысқа ие дәрілерді қабылдайтын адамдардың көбі олардың пайдасын сезіне алады. Американың азық-түлік және дәрі-дәрмектерді бақылау басқармасы өзіндік ген нұсқалары бар адамдарға әсер етпеуі мүмкін жалпыға тағайындалатын жүз шақты дәріні анықтады.

Бұл проблема аса қатерлі болуы мүмкін. Мәселен, клопидогрель дәрісі, әдетте, науқастарға жүрек ұстамасынан кейін қаны ұйып қалмау үшін беріледі. Алайда халықтың шамамен төрттен бірінде осы дәріні белсендендіруге қажетті ферменттің ақаулы түрін өндіретін ген нұсқалары бар. Генетика артына түскен Мэрилэнд университетінің зерттеушісі әрі Медицина ғылымының профессоры Алан Шулдинер аталған дәрі тағайындалған осындай науқастарда жүрек ұстамасының қайталануы не болмаса, өмірден өту ықтималдығы екі есе жоғары екенін анықтаған.

ТІЗЕ БҮККЕН КЕСЕЛ

Қатерлі ісікпен күресте данио балығы таптыр­мас құралға айналуы мүмкін. Шампалимо ғылыми қорында істейтін биолог Рита Фиор мен Мигель Годиньо-Феррейраның тобы науқастардан алынған қатерлі ісік жасушаларын данио балығының дернәсіліне енгізіп, оларды науқастарға қолданылатын химио­терапиямен сынап көрген. Осы дернәсіл бес науқастың төртеуі үшін қай дәрі тиімді әсер ететінін дұрыс анықтаған. Зерттеу науқас саны мен қатерлі ісіктің өзге түрлерімен кеңейтіліп, сынақ тышқандарға да жүргізілді. Алайда бұл процедура қымбат әрі көп айға созылады. Ал сынақ небәрі төрт күн алады. Данио балығында адам ағзасынан алынған ісік жасушалары – қызылкүрең, ал жасуша ядролары – көк, қан тамырлары жасыл болып көрінеді.

Көптеген сарапшы он жылдан кейін ДНҚ профилі әр адамның медициналық кітапшасында болатындығын айтады. Пенсильвания мен Нью Джерсидің денсаулық сақтау жүйесінде ойып тұрып орын алатын Гейсингер системасы, маммография мен колоноскопия сияқты профилактикалық процедуралаға ген бірізділігін анықтауды да қосуын ұсынып келеді.

Бізді кеңсемізге байлап қойған жұмыс үстелінен босатып, бірақ смартфондарымызға телміртіп қойған компьютер чиптеріндегі жетістіктер сияқты геномика мен деректерге сүйенетін медицинаға көшу болжауға келмейтін жолдармен орын алады. Сол себепті жуықта ғұмырымызда шалдығуымыз мүмкін аурулар туралы кең көлемді деректерге қол жеткізетін боламыз.

Келешектің қандай болуы мүмкін екенін білгіңіз келсе, генетик Майкл Снайдермен жолыққаныңыз абзал. Ол Стэнфорд университетінің Геномика мен жеке тұлғаға бағытталған медицина орталығын басқарады. Соңғы тоғыз жыл бойы Майкл өз бойындағы молекулярлық және физиологиялық маркерлерді бақылаумен келеді. Ағза қызметін мінсіз сапада көрсететін депикция арқылы ол белгілі бір проблема жайлы сигнал беретін кез келген флуктуацияны, яғни ауытқулықты байқай алады.

Снайдер мен оның тобы зертханада үздіксіз деректер ағынын талдау барысында оның ДНҚ реттілігін, ауық-ауық тапсыратын қанын, кіші мен үлкен дәрет сынамаларын, қос білегі, шылдыр шүмегі мен оң қолында тағып жүретін био-датчиктер көрсеткен нәтижелерді де қаперге алады. Зерттеу тобы Снайдердің ген экспрессиясын, протеин­дерін, зат алмасу мен белсенділігі, жүрек қағысы, тері температурасы, сондай-ақ қанындағы оттегі деңгейі секілді физиологиялық көрсеткіштерін қадағалайды. Ағза, бұлшықет пен сүйектегі өзгерістерді анықтау үшін оған ара-тұра МРТ, эхокардиограмма мен басқа да сканерлік құрылғылар тексерісінен өтіп тұру қажет.

КИІЛЕТІН ДАТЧИКТЕР

Технологиялардың қарыштап дамуымен сымсыз миниатюралық құрылғылар науқастың өмірлік функцияларын қадағалайтын көлемді аппараттардың орнын басуда. Инновациялар экстенсивтілігі жоғары қадағалау жүргізуге және ерте кезеңде шара қабылдау, осылай өмірді құтқару әрі миллиардтаған қаражатты үнемдеу әлеуетін арттырмақ. Солтүстік-батыс университетіндегі инженерлер теріге жапсырылатын бірқатар құрылғылар ойлап тапты. Қолда тұрған мына датчикті теріге жабыс­тыруға болады. Ол ауруханадағы әдеттегі бақылаушы құрылғының қызметін, бәлкім, одан да артығын орындайды.

1. Қандағы оттегі мөлшерін өлшейтін мерзімінен бұрын дүниеге келген сәбиге арналған пульстік оксиметр;
2. Тырнаққа тағылатын ультракүлгін сәуле сенсоры;
3. Экран мен LED дисплей шығаратын ультракүлгін мен көк сәулеге арналған сенсор;
4. Жаңа туған сәбидің жүрегіндегі электр белсенділігін өлшеуге арналған электрокардиграф (ЭКГ);
5. Меланома науқастарына арналған батареясыз істейтін ультракүлгін сәулелер дозиметрі;
6. Сандық стетоскоп ретінде істейтін ЭКГ мен сейсмокардиография аппараты;
7. ЭКГ мен жүрек дыбыс сенсоры.

ДЕРЕККӨЗ: СОЛТҮСТІК-БАТЫС УНИВЕРСИТЕТІНДЕГІ СИМПСОН МЕН КУЕРРИ АТЫНДАҒЫ БИОИНТЕГРАЦИЯЛАНҒАН ЭЛЕКТРОНДЫ ҚҰРЫЛҒЫЛАР ОРТАЛЫҒЫНЫҢ ДЖОН A.РОДЖЕРС ЗЕРТТЕУ ТОБЫ.

Снайдер ипохондрик емес. Ол өмірін ауру түрлерін ерте кезден анықтап, ауру асқынбай тұрып, емдеуге арнаған жан. Ол өз-өзін сынақ нысанына саналы түрде айналдырды. Себебі ол үздіксіз сынақ пен бақылау шараларына ешкім шыдас бермейді деп білді. «Менің осындай «қызықты» болып шығатынымды кім білген!» – дейді ол.

Төрт жыл бұрын оның денесіндегі датчиктер әлдебір инфекция жөнінде «дабыл» қақты. Бұл оның сап-сау кезі еді. Ал тұмау тигеннен кейін ол Лайм ауруынан күдіктенді. Әдеттегі тексеру оның болжамын растағанға дейін ол антибиотиктер курсын аяқтап үлгерді.

Сондай-ақ ол денесінде 2-типтегі диабет қылаң бергенін анықтайды. ДНҚ-сы ағзасының осы ауруға бейімді екенін көрсеткенімен, ол арық екенін әрі отбасында мұндай кеселге шалдыққандардың болмағанын алға тартып, бұл жайтқа мән бермеді. Әлдебір инфекциядан кейін оның глюкозасы көтеріліп, түспей қойды. Ол диабетке шалдыққан болуы мүмкін екендігін ойлады. Дәрігері де бастапқыда мұны жоққа шығарғанымен тексеру нәтижелері аурудың ошағы барын растаған.

Ол тәттілерден бас тартып, велосипед тебуін екі есеге арттырды. Сондай-ақ, аптасына төрт мәрте алты шақырымнан жүгіре бастады. Ол қандағы қант деңгейін арттыратын тағамдарды қадағалауды қолға алып, ас мәзіріне бірқатар түзету енгізді. Соның арқасында тоғыз ай ішінде қант деңгейі қалыпты күйге түсті. Бұл уақыт аралығында ол жүзден астам еріктіні осы бастамаға шақырған.

Мен де осыған келісіп, бірқатар тексеруден өтіп, соның ішінде геномдық реттілігімді білу үшін Стэнфордқа бардым. Генетикалық кеңесші, Снайдердің зертханасында зерттеуші болып қызмет ететін Орит Даган-Розенфелд мені шағын кеңсеге апарды.

ДНҚ реттілігі өз басым қаламаған жаңалықтан сыр шертетінін түсіндім бе? Айталық, адамдар ішінде кең тарағаны – омырау мен ұрық безінің қатерлі ісік генінің мутациялары. Бұл тексеру емдеуге келмейтін проблемаларды анықтауы да мүмкін еді. Мен «әрекетті талап ететін» не етпейтін – барлық нәтижемен танысуды қаладым ба?

ДНҚ-дан КӨЛЕМДІ ДЕРЕКТЕРГЕ…

Ұлыбританиядағы Биобанкте 500 мыңнан астам адамның қан, кіші дәрет пен сілекей сынамасы бар. Олар – 80°С температурада сақталып тұр. Генетикалық нұсқа мен ауру арасындағы байланыс­ты анықтау үшін пайдаланылатын осы сынамаларды робот алып береді. Тәжірибенің кейбір қатысушыларына жасалған МР-интроскопия көмегімен тері астындағы майды – көк, ал органдарды қаптаған висцералды майды – қызыл түспен көрсететін үш өлшемді кескіндер жасалады.

amra medical AB (МР-интроскопия)

Мен барлық нәтижемен танысу үшін ұяшықтарды тексеріп шықтым. Асқазаным қарсы болғандай түйілгені жаман әсер қалдырды. Медбикелер мұрным мен ұртымның ішін сүртіп, 16 қан ампуласын алды.

Нәтижелерді күтіп жүргенімде әкемнің он жыл бойы ақылынан алжасқан кезі есіме түсті. Бұл генетикалық мұра болса ше? Бұл ойды тоқтату үшін ой арнасын анама бұрдым. 94 жасқа келген анам Нью Йорк қаласында бір өзі тұрады. Билеп, қытай доминосын ойнайтыны бар. Генома тексерісі адамдарға өз денсаулығын толық бақылауда ұстауға уәде етсе де алғаш рет өз денсаулығымды ойлап, қатты уайымдадым. Кез келген қасиет не дерт тұқым қуалайтыны ұйқымды қашырды.

ДНҚ тексерісінен сұмдық жағдай табылмады. Бұл жөнінде Даган-Розенфелд нәтижелерді бейнетаспадан көрсете отырып айтты. Өзім күткемдей жеңілдегем жоқ. Ол уақытқа дейін ДНҚ-дан түгел деректі суырып алу үшін ғылым қаншалықты алға басуы керектігінен хабардар едім.

Мен кейбір дәрілерді, соның ішінде клопидогрельді сіңіруім нашар екенін білдім. Снайдер еріктілер арасынан, шамамен, 17 пайызында маңызды генетикалық жайтты анықтаған. Олардың бірі – жылдар бойы 2-типтегі қант диабетіне қарсы дәрі қабылдап келген және бұл дұрыс болмаған, өйткені ол сирек кездесетін тұқым қуалайтын аурумен ауырады екен.

Соңғы бес жыл бойы Снайдер қанындағы қант деңгейін бірқалыпты ұстай алыпты. Артынша қанындағы қант деңгейі көтерілген. Ол түрлі диеталарды, ауыр көтеруді сынап көрсе де, қант деңгейінің артуы жалғаса берді. Содан кейін ол дәрі іше бастаған. Арада бірнеше ай өткенде оның да әсері шамалы екенін байқайды. Оның ойынша өмір салтындағы өзгерістер проблеманың ушықтырмай келген. Тіпті дәл медицинаның ең соңғы технологиясы мен денсаулық күтіміндегі керемет сақтық, бұл ДНҚ-да жазылған «кемшіліктерден» аттап өтуге мүмкіндік бермейді.

ҰРЫҚТАНДЫРУДЫ ДӘЛ ЖОСПАРЛАУ

Чикаго. Экстракорпоральдық ұрықтандырудан кейін Адам репродукциясы институтының директоры Илан Тур-Каспа (көк киген) ультрадыбыстық аппарат суретін К.Билсон қолына ұстатты. Вестли индивидуалды эмбрион трансфері арқасында дүниеге келді. Имплантацияға нақты қай уақытта дайын болатынын анықтау үшін Билсонның сұйық дәретінен 238 ген сынамасы алынды. Аралық зерттеу осы экстракорпоральдық ұрықтандыру әдісі арқылы сәби көтеру көрсеткіші 24%-ға артқанын көрсетті. УДС (сол жақта) оның жатыріші шырышты қабығының қалыңдығы 8,9 мм, яғни имплантацияға дайын екенін көрсетті. Ал генетикалық тест оңтайлы кезең екі күннен кейін келетінін және оған тағы да гармоналдық ем беру керектігін анықтады. Сәтті ұрықтандырудан кейінгі 13-апта.

Геномды тұрғыда біз 99 пайыздан да астам ұқсаспыз, бірақ, орташа есеппен, миллиондаған генетикалық вариациямен бөлінгенбіз. Соңғы есептеулерде ғалымдар 665 млн вариация каталогін шығарғанда олардың үлкен өзгерістерден ДНҚ-ны құрайтын нуклеоидтердің біріндегі айырмашылықтарға дейін құбылатыны байқалды.

Қай нұсқа зиянсыз және қайсысы қауіпті? Мәселенің күрделілігін Вандербилт университетінде жүргізілген тәжірибе көрсетті. 2022 адам зерттеліп, жүрек қағысының ауытқушылығымен белгілі екі генде 122 сирек вариация анықталды. Олар үш зертханадан қай нұсқалардың ауытқушылық тудыратынын сұрастырды. Барлығының пікірі тек төртеуі бойынша тоғысты. Осыдан кейін зерттеушілер зертхана талдауларын адамдардың денсаулық кітапшаларындағы жазбалармен салыстырып, потенциалды қауіпті нұсқалары бар адамдардың ешбірінде жүрек қағысының ауытқушылығы жоқ екенін анықтайды.

ДНҚ коды не айтатынын түсіну үшін жылдар бойы кешенді зерттеу жүргізу қажет, өйткені қатерлі мутациялар сирек және олармен байланысты аурулардың дамуы көп уақыт алуы мүмкін.

Осындай мегазерттеулер бойынша көшбасшылардың бірі – Ұлыбританияның Биобанкі. Мұнда 40-69 жас аралығындағы 500,000 еріктінің медициналық құпия деректері сақталған. Биіктігі екі қабатты үйдей болатын алып мұздатқышта олардың қаны, кіші дәреті мен түкірік сынамалары сақтаулы. Титімдей түтіктердегі 10 млн үлгі сөрелерге салынып, еріктілердің құпиясын сақтау үшін штрих-кодтармен белгіленген.

Дүниежүзінде төрт мыңнан астам ғалым қатерлі ісік, остеопороз бен шизофрения секілді дерттердің генетикасын зерттеу үшін осы Биобанк деректер қорын пайдалануда.

Десек те, бұл зерттеудің аясы шектеулі, өйткені ол көбіне ақ нәсілділер тобын қамтыған. Басқа ірі генетикалық дерекқорларда да дәл осындай кемшілік бар. 2009 жылы ген мен ауру арасындағы байланыс жөніндегі зерттеулер қатысушылардың 96 пайызының тегі еуропалық екенін көрсеткен. Жеті жылдан кейін зерттеу қолы Азияға жеткенде бұл сала орнынан қозғалып, жаңа леп әкелді.

Дейтұрғанмен, зерттеушілер жеке тұлғаға бағытталған медицинаның шекарасын кеңейту үшін осындай деректерді пайдалануда. Брод институтының ғалымдары жақында өзіндік бір жеке риск бағалау картасын жасап шығарды. Бұл бес ауыр әрі жалпыға ортақ кесел – жүрек ауруы, омырау қатерлі ісігі, 2-типтегі қант диабеті, ішек қабынуы мен жүрек фибрилляцияның (Atrial fibrillation) пайда болу ықтималдығын есептейтін алгоритм.

Аталған карта маза қашыратын жаңалықтардан сыр шертеді: көптеген адамның бойында бірнеше мутация болатындықтан түрлі проблема тудырады. Мәселен, омырау қатерлі ісігінде осы кішкентай мутациялар біріккенде BRCA1 мутациясындай қауіпті және ол айтарлықтай жиі кездеседі. Жақын болашақта дәрігерлер адамдардың туған кезінен-ақ ауруға шалдыққыштығын бағалау үшін осындай жүйені пайдаланатын болады.

Мен жасушалардың үлкейтілген түрін көру үшін Седарс-Синай басқарушылар кеңесінің регенеративті медицина институындағы мониторға отырдым. Бірнеше ай бұрын мына тамшылар әлдебір ересек адамнан алынған қан жасушалары болатын. Ғалымдар оларды қарапайым бағаналық жасушаларға айналдырған. Осыдан кейін институт директоры, нейрохимик Клив Свендсен бастаған топ жасушаларды рудиментарлық омыртқаға, яғни донордың генетикалық қолтаңбасын таситын жүйке тініне айналдырған. «Ғылыми фантастикаға ұқсайды, солай емес пе? – дейді ол, – мұның ғылыми фантастика шегінен асқанына көп болмады».

Мұның мақсаты – нақты бір науқастың нақты бір ауруын зерттеу үшін үлгілер жасау. Сондықтан Свендсен зертханасындағы аналық без қатерлі ісігімен айналысатын ғалымның бірі аналық безінің қатерлі ісігіне шалдыққан науқастың қанынан алынған жатыр түтіктерінің мининұсқаларын синтездеп шығарғысы келеді. «Ішектер» тобы ішек тінін жасаса, Паркинсон мен басқа да нейродегенеративті жағдайларды зерттегендіктен Свендсен тобы ми мен омыртқа тінімен айналысады.

Ғалымдар кез келген ересек адамның тінімен жұмыс істей алады. Олар жетілген тіндерді ұрыққа ұқсайтындарына айналдыру үшін ген экспрессиясына қатысатын протеиндердің көмегімен тінді қайта бағдарламалайды. Қайта бағдарламаланған жасушалар артынша өсуді күшейтетін заттар мен басқа протеиндер қайнатпасына орналастырылады. Бұл рецепт зерттеуші қалауындағы қызмет ететін қандай да бір тінді синтездеу үшін арнайы жасалған.

Олар тінді жасап шығарғаннан кейін оны бөлшектеп, жасушаларды чипке орналастырады. Чип дегеніміз – флеш-карта көлеміндей ғана мөлдір пластинка. Чип жасушаларға қан, қорек таситын әрі жетілуге көмектесетін өте ұсақ каналдармен қапталған.

Свендсен бұл модель жаңа дәрілерді сынауда әрі науқастың ағзасы тағайындалған емге қалай реакция беретінін болжауда құнды болатынын айтты. «Қай дәрінің тиімді әсер ететін анықтау жиі қиындық тудырады, – деп ол эпилепсияны мысалға келтірді, – біз балаларды үш ай азапқа салып, бір дәріден кейін екіншісін тыққыштап жатамыз. Ал чиптің көмегімен кез келген дәрінің әсерін бірден байқауға болады».

Кейбір сыншылар чиптегі қайта бағдарламаланған жасушалар денеде не болып жатқанынан шектеулі хабар береді деп есептейді. Мен Свендсеннен, мәселен, эпилепсия дәрілері бауырға не жүрекке кесірін тигізбейтіндігін қалай білетінін сұрадым. «Бұл оңай», – дейді ол. Оның зертханасында осы органдардың мининұсқаларын жасау үшін «бағана» жасушалары пайдаланылады. Осыдан кейін оларға дәрілермен сынақ жүргізіледі.

Жасушалар мен ген технологиялары медицинаның шекарасын қаншалықты кеңейте алады? Портландтағы Орегон ғылым және денсаулық сақтау университетіндегі Шухрат Миталиповтің зертханасы алған бағытымыз туралы ой тастайды. Қара шашын жасөспірімдердікіндей алдырған, палуан денелі келген Миталипов Қазақстан тумасы. Ол адам эмбриондарының ДНҚ-сын өзгерту үшін Crispr-Cas 9 деп аталатын генді редакциялау құрылғысын пайдаланған.

Миталипов пен оның әр ұлттан құралған тобы потенциалды өлімшіл гипертрофикалық кардиомиопатиямен байланысты мутацияларды жою үшін аталық гендегі бір сегментті Crispr аппаратымен кесіп ашады. Олар дені сау донордың жұмыртқаларын ауру адамның шәуетімен ұрықтандырған. Егер осы эмбриондар сәбиге айналар болса, ауру болмайды не генетикалық мүкістікті кейінгі ұрпаққа тасымалдамайды. Миталиповтің тәжірибені осыншалық алысқа жеткізу ойы болған жоқ. Ғалымдар эмбриондарды үш күндей өсіріп, артынша әрмен қарай талдау мақсатында жасушаларды алып тастаған.

Эмбрион геномдарын «шұқылау» ұзақ уақыт табу саналып келді. Оның «жөндеу» техникасы әр жолы табысты бола бермейтін, бірақ Шухрат бір бағыттағы мутациялармен байланысты 10 мың аурудың кез келгенін жою үшін оны жетілдіре отырып, қолдануға болады деп есептейді.

Оның әдісі ақталсын-ақталмасын, ғылыми әлеумет эмбрион модификациясынан қашып құтыла алмайтындарын мойындап келеді. Мен одан: «Бұл жұмыс нәтижесі эмбриондарды ата-аналары қалаған қасиеттер дарытатындай етіп өңдеуге әкеп соғады деген үрей жоқ па?» – деп сұрадым.  «Манипуляциямен айналыспаймын, – дейді ол, – мен түзету енгіземін. Мұның несі жаман?».

1978 жылы «түтік» арқылы дүниеге келген алғашқы сәби жалпы «адам қолымен өсірілген» балалар туралы наразылықты өршіте түсті. Сол уақыттан бері экстракорпоральді және басқа да жасанды ұрықтандыру әдістерімен сегіз миллионнан астам сәби жарық дүние есігін ашқан. Алғашқы жүрек трансплантациясы жасалған 1967 жылдары қыл үстінде тұрғандар үшін дәрігерлер сау органға бола комадағы науқастардың өмірін уақытынан бұрын қия бастайды деген қорқыныш тарады.

Осындай бетбұрыс жасаған жаңалықтар үйреншікті дүниеге айналуымен бұл қорқыныш та сейілді.  ДНҚ реттілігін анықтау, генді редакциялау және басқа да технологиялардың адам өмірін құтқаруымен сол жағдай қайталануы мүмкін. Бірақ дәл медицина төңкерісі біз көрген ешбір технологияға ұқсамайды. Ол бізге денеміз туралы белгісіз болып келген нәрселерді біліп, медициналық болашаққа үңілуге мүмкіндік береді. Ол ғылымды биологиялық манипуляциялар мен «жөндеудің» жаңа шындығына көшіреді.

Бүгін иммунотерапия мен гендік технологиялардың арқасында аман қалған Джуди Перкинс ғылым ашқан осынау жаңалықтарға көз жұмуға болмайды деп есептейді. «Бұл ядролық энергияға ұқсайды, – дейді ол, – егер ол бақылаудан шығатын болса, жағдай, шынымен, жиіркенішті халге түсуі мүмкін. Алайда егер дұрыс жүгендесеңіз, әлеуетінде шек болмайды».

Автор: Фран Смит, фото: Крейг Катлер

Мақаланың толық нұсқасы мен әлемдік зерттеулердің қайнар көзіне қол жеткізгіңіз келсе, shopnationalgeographic.kz арқылы онлайн жазылыңыз.