Күн нұрын пайдаланған Cassini камералары Сатурн мен оның сақиналарының панорамалық суретін түсірді. Миссия аса құнды ақпарат жинады және бұл – үш бірдей ғарыш агенттігінің тығыз ынты-мақтастығының нәтижесі.

Cassini-Huygens ғарыш кемесі «Сатурнда тіршілік болуы мүмкін» деген елең еткізерлік мәліметті зерттеді.

Күн жүйесінің бұрын-соңды ешкім көрмеген таңғажайып суреттері жарыққа шығып, Сатурн серіктерінің біріндегі ықтимал тіршілік туралы мәліметтер пайда болғаннан кейін Cassini-Huygens миссиясы жүзеге асты. Бұл – АҚШ Ұлттық аэронавтика және ғарыш кеңістігін зерттеу басқармасы (NASA), Еуропа ғарыш агенттігі (ESA) және Италия­ның Agenzia Spaziale Italiana (ASI) ғарыш агенттігі үштігінің тығыз ынтымақтастығының нәтижесі. Бұл миссия маңызды ашылуларға қол жеткізетін өте көп мәлімет жинап, ғалымдардың болжамын нақтылай түспек. Біздің ғарыш туралы түсінігіміз өзгеретін күн алыс емес секілді.

Юпитердің бұлтты көгінде тұрған Ио – Галилео ашқан планетаның көп серігінің бірі. Аймен көлемі шамалас болса да, ол күн жүйесіндегі ең үлкен планетаның көлеңкесінен шықпайды.

Cassini тарихы осыдан 30 жылдан астам уақыт бұрын халықаралық ынтымақтастық қағидасын ұстанған екі ғалымнан басталған. Оның бірі – Сатурн орбитасына ұшырылым жасауды жоспарлаған қытайлық астроном Винг-Хуен Ип. Ол бұрын Германияның Max Planck аэрономия институтының зерттеушісі (қазір ол Max Planck Күн жүйесін зерттеу институты деп аталады) болған. Екіншісі – Сатурн серіктерінің бірі – Титанның әуе кеңістігіне енуі үшін арнайы зонд жобасын ұсынған француз зерттеушісі Даниэль Гаутиер. Ол бұл жобасын сол уақыттың өзінде Centre National d’Études Spatiales (CNES) ғарыш агенттігіне ұсынған еді.

Иптің идеясы бойынша миссияның атауы 1671 жылдан бастап 1712 жылы қайтыс болғанға дейін Париж обсерваториясын басқарған Италь­ян математигі, инженер, астроном Джованни Кассинидің есімімен аталатын болды. Кассини Сатурнның төрт табиғи серігін ашты (Iapetus, Dione, Rhea және Tethys) және оның сақиналарының бір бөлігіне сипаттама жасады.

Cassini ғарыш аппараты мен Huygens (Дат астрономы Христиан Гюйгенстің құрметіне) зондын дайындау миссиясы ұжымдық жұмысқа айналды. ESA зондты құрастырумен айналыс­ты, NASA орбиталдық аппаратты жасады, ASI кеменің алып антеннасын тұрғызды.

Бұл суретте бу мен мұздың белгілері үлкендігі жағынан Сатурнның 6-серігі – Enceladus бетіндегі гид-ротермалды вентиляциялық саңылаулардан атқылауда. Мұз құрсауындағы мұхиттың түбінде ежелгі өмірдің белгісі болуы мүмкін.

Аса қымбат және ғылыми-техникалық күрделі миссия бірнеше мәрте құрдымға кете жаздады. Ақыры 1997 жылы 15 қазанда Флорида штатындағы Канаверал мүйісінен «Титан» зымыраны ұшырылды. Сатурнға ғарыш кемесін аттандыру ісі жеті жылға созылып, тағы 13 жыл ғарыштық зерттеулерге жұмсалды.

Биіктігі – 6,7, ені төрт метрден сәл асатын, салмағы 5712 килолық «Кассини» бұрын-соңды ғарышқа аттанған ең ауыр кеме болды. Жанармайды барынша аз жұмсай отырып, ол өзге планеталардың тартылыс күшіне бағынды. Ұшу жоспары планеталардың белгілі бір тәртіпте орналасуын талап етті. Ғарыш кемесі 2004 жылы 30 маусымда Сатурн орбитасына жетуге қажетті жылдамдықты алу үшін Шолпан ғаламшары жанынан – екі, Жер жанынан – бір және Юпитер жанынан бір мәрте ұшып өтті.

Шамамен алты айдан кейін Рождество мерекесінің қарсаңында салмағы – 318 кило, ені 2,7 метрге жуық Huygens зонды Cassini ғарыш кемесінен бөлініп, 2005 жылдың 14 қаңтарында «Титанның» бетіне қонды. Huygens қонғаннан кейін 72 минут бойы Cassini ғарыш кемесіне үздіксіз мәліметтер жіберіп тұрды.

Cassini жерден 764 есе үлкен Сатурнның Солтүстік жартышарына саяхат жасады.

Титан әуе кеңістігінің шамамен бес па­йызы метан газынан тұрады, мұндағы оның маңыз­дылығы Жердегі сумен пара-пар. Ауа температурасы -179° Сельций нөлден төмен болса да, Титанның Жермен көп ұқсастығы бар. Миссияның деректерін сараптай келе АҚШ Корнелл университетінің ғалымдары ционидтік сутегі Титан бетіндегі тығыз ауа мен күн сәулесінің әрекеттесуі нәтижесінде түзілетінін анықтады. Бұл планетада ежелгі тіршіліктің кейбір формалары болуы мүмкін екенін жоққа шығаруға болмайды.

13 жылдық зерттеулер барысында Cassini Жерден 764 есе үлкен Сатурнның мүмкіндігінше белгісіз қасиетінің барлығын анықтады. Ғарыш кемесі Сатурнның Methone, Pallene, Anthe, Daphnis, Aegaeon және өзге де жаңа табиғи серіктерін ашты. Сондай-ақ полюстарда поляр шұғыласы және Оңтүстік жартышарда диаметрі 8000 шақырымға жуық орасан зор дауылдар табылды.

Cassini кемесінің арқасында Сатурн сақинасының қалыңдығын және оның құрамын білеміз. Сақина жүйесін бірнеше ауданға бөліп тұрған жолақтары бар, атап айтқанда, Cassini Division (ені – 4800 шақырым), Encke Gap (320 шақырым) және Keeler Gap (бар-жоғы 40 шақырым).

Huygens зонды Сатурн серігі – «Титанда». Мұнда өмір сүруге қажетті органикалық зат бар. Зонд қуат көзі таусылғанша, яғни бір сағаттан астам уақыт айналасынан сурет жіберіп тұрды.

Cassini-Huygens миссиясының ең таңғаларлық жаңалығы Титан мен Сатурнның өзге де табиғи серіктеріне қатысты. Сатурн­ның үлкендігі жағынан алтыншы серігі – Enceladus бетіндегі қатқан мұз құрсауының астында ежелгі өмірдің ұрығы жатуы мүмкін. Cassini борт камералары түсірген суреттерде мұз бөлшектерінің ағыны мен су буы Энкаладус­тың мұзды жабынында орналасқан гидротермалдық вентиляциялы саңылаулардан шығып жатыр. Dione –  мұз құрсауындағы Сатурн серігі, мұнда мұзды жартастар және аз көлемдегі молекулярлы оттегі иондары бар. Бұл өте жұқа ауа қабатының бар екенін көрсетеді. Hyperion-нан өмірдің негізі саналатын – сутегі мен көміртегі қосындысы табылды.

2017 жылдың 15-і қыркүйегінде Cassini ғарыш кемесі ғаламмен қоштасты. Миссия аяқталды және жанармай да толықтай дерлік жұмсалды, планетаның серіктерін ықтимал ластанудан қорғау үшін бағдарламашылар оны өртеу мақсатында бақылай отырып, Сатурн әуе кеңістігіне жіберді. Ал одан алынған мол мәлімет әлі талай зерттеудің нысанасына айналып, таңғажайып жаңалықтарға жеткізері анық.

20 жылға созылған саяхат пен зерттеулерден кейін Cassini ғарыш кемесінің миссиясы аяқталды. Ол Сатурн серіктерінің ықтимал ластануын болдырмас үшін өзінің ақтық сапары – жойылу мақсатында планетаның әуе кеңістігіне еніп барады.

Авторы: Ева Ван Ден Берг

Мақаланың толық нұсқасы мен әлемдік зерттеулердің қайнар көзіне қол жеткізгіңіз келсе, shopnationalgeographic.kz арқылы онлайн жазылыңыз.

Солтүстік Ирландия мен Ирландия Республикасының шекарасындағы тыныш жатқан осынау 500 шақырымдық аймақта, бір кезде кескілескен ұрыс жүрген еді. Британия Еуроодақтан теріс айналғанда Солтүстік Ирландияның жалғыз құрлықтық шекарасының маңызы арта түсті.

Ұлыбританияның Еуроодақтан шықпақ ниеті ескі жараның бетін тырнап өтті.

Шалғы, қамыттармен араласып жатқан құрал-сайман жәшігінің ар жағынан, көкжиек жарқыраған жасыл түсті кеңістікке сіңіп жоқ болар тұста, Микки Флиннің меншігіндегі алқапты бойлай баяу ағысты өзен ағып барады. Оның сөзінше, бұл – шекара және Солтүстік Ирландия мен Ирландия республикасы арасындағы 500 шақырымдық бақылау мен кедергілерден ада алқап. Флинге тиесілі осы алқаптың сыртымен оңтүстікке бағыт түзеген автокөліктер Форкхилл ауылын шаңға көме зымырап өтіп жатыр. Шекара маңында қайнаған тірлік, сондықтан бұл өлкенің тұрғындары әмияндарына екі түрлі валюта салып жүреді. Құдды бір қосмекенділер дерсіз.

Зорлық-зомбылықтан көп зардап көрген елде тұрақтылықтың бағасы жоғары. «Бүлік» деп аталып кеткен қараңғылық күндерінде партизандық соғыс, адам ұрлығы, кек пен толассыз жарылыстар Солтүстік Ирландияны сергелдеңге салған еді. Бір жағынан, Ирландия республикалық армиясы (ИРА) мен біріккен Ирландия елі британиялық биліктен бас тарту үшін күрессе, екінші жағынан, Британия қарулы күштері мен оның құқық қорғау органдары және жекелеген қарулы топтар бейбітшілікті сақтау үшін айқасты. Шекара мен кедендік бақылаудан өту тінтіп-тексеруге ұласып, ұзақ кідіруге әкеліп соғатын.

Сэнди Хейк төрт атасынан бері Скарвада қой шаруашылығымен айналысады және протестанттық «Корольдік қара институт» мүшесі. Ол Солтүстік Ирландия бүтін Ирландия республикасымен біріксе, азамат соғысы басталады деп санайды.

Зейнеткер сылақшы, 72 жастағы Флинн бала кезінде басынан өткен бір оқиғаны былай есіне алады. Оның үйінің маңындағы бір жарылыс британдық екі сарбазды жер жастандырып, бұны да жазым етуге шақ қалған-ды. Кейін ИРА жанкештісі үйлеріне баса-көктеп кіріп, екінші қабаттан британдық сарбаздарға оқ жаудыра бастады. Содыр мылтығынан ытқыған гильзалар дәлізде секіріп жатты. Бұл кезде ештеңеден хабарсыз бақшада картоп түптеп жүрген әкесі, ұйқтап жатқан ағасы бәрі жанталаса бассауғалап қаша жөнеледі. Абырой болғанда бұлар аман қалады. Сол жолы «шынымен де» Флиндерді Құдай бір сақтапты.

Оның айтуынша, бүлік кезінде бұндай жағдай шекара тұрғындарының бәрінің басынан өткен. Шиеленісте 3600 адам қайтыс болды деп есептеледі, қанды қырғынның жүрекке салған жарасы әлі жазыла қойған жоқ. Форкхилл даңғылынан төменіректе, Дроминтидегі «Үш баспалдақ» дәмханасында тыңшылықпен айналысқан британдық сарбаз Роберт Найрак қолды болып, артынша өлтірілді. Найрактың тапсырмасы ИРА-ға іріткі салу болатын. Оның денесі сол күйі табылмады. Жергілікті тұрғындар бәсең дауыспен ИРА оны ет тартқыштан өткізіп жібергенін айтады. Бұл – сол уақытқа тән зұлымдық еді. Сондықтан шекара тұрғындарының көпшілігі өткен шақты еске алуға аса құмар емес, тіпті кейбірі осы мақалада өз аттарының аталуын да қаламады. Бір кездегі ИРА бекінісі, Бандит ауданы аталып кеткен Оңтүстік Армада мен шекаралас аймақтарда «дым көрмедім, түк естімедім» рефлексі әлі бар. Іс жүзінде, соғыс оты сөнсе де, түтіні бықысып жатқандай.

Микки Флинннің фермасы екі Ирландия шекараласқан жерде орналасқан. Демаркация­лық шекара оның меншігіндегі құбырдың кейбір тұсын кесіп өтіп жатыр. Суретте Микки екі елдің территориясын бір-ақ басып тұр.

Британияның Еуропа одағынан шығу шешімін шекаралас аймақ халқы қобалжып қарсы алды. Шекаралас аймақтардағы дауыс берушілердің 64 пайызы Еуропада қалуды қолдаса, жалпы Солтүстік Ирландия бойынша ол 55,8 пайызға жетті.

Ұлыбритания мен Еуропа одағы бөліну мәселесін талқылап жатқанда, Солтүстік Ирландиядағы әлсіз әлеуметтік байланыс шайқатылып тұрды. 1998 жылғы Белфаст келісімі 30 жылға созылған шиеленіске нүкте қойған секілді көрінгенімен, католик және протестант қауымы арасындағы алшақтық әлі күнге көк пен жердей. Белфаст жанданған заманауи қала болғанына қарамастан, онда ондаған «бейбітшілік қабырғалары» католик және протестант аудандарын бөліп, секталық жанжалдың алдын алып тұр. Бұл – мәжбүрлік, жамағат сол арқылы өздерін қауіпсіз сезінеді. Әлеуметтік араласу кәсіби ортада ғана жүреді, бірақ Солтүстік Ирландия мектептерінің 90 пайызынан астамы бір діннің өкілдеріне ғана арналған.

Оқушылар Арма ауданындағы католик мектебі – Сэйнт Патрик колледжінде ойнап жүр.

Тіпті кездейсоқ жолыққандардың өзі сізге протестант не католик екенін алдымен айтып алады. Олар мұны діншілдіктен емес, Британия­ға немесе Ирландияға мәдени жақындығын көрсету үшін істейді.

Ұлыбритания шекараны халықаралық та­уар айналымына ашық қалдыруға уәде берді, алайда оның қалай жұмыс істейтіні әлі де талқылауды қажет етеді. Солтүстік Ирландия – аумағы кішкентай ел, ондағы алты ауданның көлемі Коннектикут штатындай ғана. Ел шекара ашықтығы арқылы Ирландия Республикасымен интеграцияланудан пайда көріп келеді. Брекситтің экономикасы жөніндегі ке­йінгі кітабында ирландиялық журналист Терри Коннели Ирландияның агробизнесі Солтүстік Ирландиядан келетін сүт өнімдеріне көбірек тәуелді екенін егжей-тегжейлі жазған. Танымал бір ликерді өндіру үшін сүт, май, виски, бөтелке мен гофрленген қағаздар таситын жүк көліктері шекараны жылына 5000 мәрте кесіп өтеді.

Форкхилл өзені ауданды кесіп өтеді. Бүгінде бейбіт бұл аймақ бір кездері «ыстық нүкте» саналып, шекарадағы әскери-кедендік бақылау салдарынан ұзын-сонар кезек болатын.

Лондонның кепілдігіне қарамастан, кәсіпкерлер нарықтың бұзылуы мен мигрант жұмысшыларды жоғалтамыз деген үрейін баса алмай отыр. Солтүстік Ирландияда отбасын асырап отырған шетелдік жұмысшылар мұнда қаламыз ба, кетеміз бе деген екіұдай оймен арпалысуда. «Біз тұрақты тұруға өтініш берген адамдардың саны 100 пайызға өскенінің куәсі болып отыр­мыз», – дейді Дунганнон қаласындағы STEP бағдарламасының негізін салушылардың бірі – Бернадетте Девлин Мак Алиски. Бернадетте Девлин 1960-70 жылдарда католиктердің азаматтық құқығы үшін күрессе, бүгінде ет өңдеу немесе инженерлік жұмыс үшін Польша, Литва және Шығыс Тимордан келген шетелдік жұмысшылардың құқығын қорғайды.

Фермалық ауыл Скарваға (357 тұрғыны бар) 12-13 шілдеде католиктердің барғанын көп көре алмайсыз. Белфасттың оңтүстік-батысынан 50 шақырым қашықтағы 500 гектарлық алқапта протестанттардың «жалған соғыс» жоралғысы өтеді. Жыл сайын арнайы костюм киген ойыншылар 1690 жылғы Бойндағы шайқас қойылымын ұсынады. Тарихта осы шайқаста протестант Вильгельм III Оранский король тақтан құлаған католик королі Джеймс II-ні жеңіп, католик монархиясына нүкте қоя­ды. Бұл үлкен пикник және қайырымдылық шарасы секілді өтеді. Былтыр жиналғандар саны жүз мыңның айналасында болды.

Жыл сайын 12-13 шілдеде Солтүстік Ирландиядағы протестанттар қауымы Вильгельм Оранскийдің католик королі Джеймс II-ні 1690 жылғы «Бойндағы шайқаста» жеңіп, Ирландиядағы протестанттар билігіне жол ашқанын тойлау үшін жиналады.

«Орталық Ольстер жамағаты осында кездеседі», – дейді жер иесі Альфред Буллер. Буллердің бабасы жерді сатып алғанда осы арада әр шілденің 13-і күні жиын өтіп тұратыны жөнінде шарт болған еді. Осында протестант әскерлері тоқтап, Буллердің үйінің алдындағы алып ағашқа Вильгельм патша атын байлаған деседі.

Буллердің Брекситке (Британияның бөлінуіне) қатысты қаупі бар. «Кірпіштер сықырлап құлағалы тұр», – дейді ол болған жайды меңзеп. Оның пікірінше, Солтүстік Ирландия үшін дұрыс шешім – бизнес пен саудаға нақты салықтар мен шектеулер әсер етпейтін еркін аймақ ретінде арнайы мәртебе беру.

Дунганнондағы ет өңдеу өнеркәсібі экономиканы жандандырғаны соншалық, қаладағы жұмыссыздық деңгейі 3%-ға азайып, Солт. Ирландиядағы ең төменгі деңгейге жетті.

Буллердің иелігінен төменірек Сэнди Хиктің мал фермасы бар. Бүгінде Хик фермасының 40 гектары өзіне тиесілі, қалған 45-ін жалға алып отыр. Былтырғы жаздағы «жалған соғыстың» төрағасы ретінде Хик шараға Британия аралдарында тойланатын Ламбегтегі барабан шеруі мен Хайланд биі секілді көріністерді қосқанын мақтанышпен айтады. Ол Брексит үшін дауыс берген. Себебі ЕО ережелері мүше мемлекеттерге ауыр тиюде деп ойлайды және Ұлыбританияның ауылшаруашылығы саласы дербес тиімдірек дамитынына сенеді. «Әрине оның салқыны бірнеше жылға созылуы мүмкін, бірақ бұл қадамның өзіне сай қайтарымы бар, – дейді Хик. – Егер Ирландиямен біріксек, азамат соғысы басталып, әскери іс-қимылдар кең көлемде қайта қанат жаюы мүмкін».

Альберто Бело жұмыс үшін Шығыс Тиморды тастап кеткен, ол Брекситтен кейін өз мәртебесінің қалай боларын уайымдайды.

ИРА-ның бұрынғы жауынгері, Ирландия Республикасындағы Форкхилл ауылынан 15 шақырым жерде тұратын Мартин Макаллистердің айтуынша, Ирландияның бірігуін қолдайтын «Шинн Фейн» партиясы үшін Британияның Еуропадан бөлінуі – «сәті келген саяси мүмкіндік». Еуропада қалу мүмкіндігі туып жатса, солтүстік ирландиялықтардың бірігуге деген талпынысы артатыны екі бастан белгілі. «Шинн Фейннің» түпкі мақсаты – керек болса Солтүстік Ирландияны құлатып, оны құрудағы о бастағы идеяның түкке тұрмайтынын дәлелдеу! Оған қалай қол жеткізетіні бөлек әңгіме», – дейді Макаллистер. Көптеген протестант республикаға қосылуға қарсы дауыс берді, бірақ католиктер демографиялық жағынан ұтып тұр. 2011 жылғы санаққа сүйенсек, протестанттар Солтүстік Ирландияда басымдыққа ие емес.

Макаллистер өзін ирланд ұлтшылы санайды, бірақ ол ИРА-мен байланысын 1970 жылдардың ортасында үзген болатын. «Мен Лоң Кеш корольдік әуе күштері базасында болғанда түбегейлі түңіліп кеттім, – дейді ол ИРА мүшелері «Бүлік» кезінде тұтқында болған түрмені еске алып. – Онда ИРА Оңтүстік Армалық протестант болғаны үшін 10 протестантты өлтірді. Бұл мені жирендіріп жіберді». Ашық сынынан соң Макаллистерді ИРА қатарынан шығарып жіберді. Алайда оның қарсылығы бұнымен бітпеді. Кейінгі жылдары ол шекарада жанармай тонап жүрген ИРА рэкетирлерін әшкереледі, бірақ оның ақысын «екі еселеп төледі». Түнде келе жатқанында оны біреулер өлімші етіп сабап, беті-басын талқандап, қол-аяғын сындырып кетті. «Олар менің нәпақамды музыкадан айырып отырғанымды білді», – дейді ол ызадан қалш-қалш етіп.

Мартин Макаллистер Ирландия Республикасы Армиясына 1970 жылдары қосылып, біраз уақыт саяси тұтқын да болды. Кейін ұйымнан көңілі қалыпты. Ол радикализмге оралу қателік екенін айтады.

Бүгінде 63 жастағы Макаллистер Солтүстік Ирландияның құрылғанынан бергі қасіретке толы ғасырға жуық уақытқа қарап, «екі тараптан да қателіктер» кеткенін айтады. Ол кемшіліктеріне қарамастан қазіргі саясатты қолдайды. Ақыл сұрай келген жастарға әрқашан да былай дейді: «Алға тарта беріңдер, бірақ қолдаушыларыңның да аз екенін естен шығармаңдар».

Авторы: Виктория Поуп, фото: Симус Мерфи

Мақаланың толық нұсқасы мен әлемдік зерттеулердің қайнар көзіне қол жеткізгіңіз келсе, shopnationalgeographic.kz арқылы онлайн жазылыңыз.

Қазақстан. Алматы облысы. Плиоцен дәуірінде көлдің табаны болған бұл жерден мамандар динозавр сүйегін тапқан. Алматы облысында орналасқан «Алтынемел» мемлекеттік ұлттық табиғи паркінің төбеден түсірілген суреті.

Фото: Ерболат Шадрахов

Генетикалық кодтың төрт әрпі – A, C, G және т угандалық Раян Лингармиллардың бойында көрсетіл-ген. ДНҚ ашқан ақпарат: адамзаттың арғы тегі қара құрлықтан екен.

Нәсіл дегеніміз не? Адамдардың ақ-қара болып бөлінуіне не себеп? Ғылымға сүйенсек «нәсіл» терминінің негізі жоқ.

ХІХ ғасырдың бірінші жартысында Америкадағы атақты ғалымдардың бірі – дәрігер Самуэль Мортон еді. Ол бас сүйек коллекциялайтын.

Ол әр бассүйекті өлшеуде бір процедура қолданатын: бассүйектің ішін бұрыш дәнегін толтыратын, кейін оның орнына қорғасын бытыра қолданды. Дәнекті кері шығару арқылы ми қауашағының көлемін есептейтін.

Мортон адамдар бес нәсілге бөлінеді деп сенетін. Бұл нәсілдердің өзіндік сипаттамалары мен өз орындары бар. Мортон ақ нәсілділер не «кавказдықтар» ең жоғары интеллектке ие деп дәлелдеп баққан. Шығыс-­азиялықтарды «моңғолдар» деп атаған Мортон оларды «ақылды әрі мәдениетке жақын» болса да деңгейі бір саты төмен деп, содан соң – оңтүстік-шығыс азиялықтарға, кейін байырғы америкалықтарға орын берді. Соңғы орын қара нәсілділерге тиесілі болды. Азамат соғысына дейін құл иеленушілер Мортон тұжырымын өздеріне ту етіп ұстады.

«Оның ықпалы зор болды», – дейді Пол Вольф Митчел маған бассүйектер коллекция­сын көрсетіп тұрып. Пол Пенсильвания университетінде антрополог болып істейді. Біз Мортонның кавказдықтар қабілетін асыра сілтеуге себепкер болған ерекше ірі бассү­йекке қарап тұрғанбыз. 1851 жылы Мортон дүние салған соң Оңтүстік Каролинада шығатын Чарльстон медициналық журналы оны «негр­лерге ең төменгі нәсіл деп «шынайы» баға бергені» үшін мақтаған да болатын.

Ғылыми расизмнің атасы Самуэль Мортонның бассүйек коллекциясы оның адамдарды бес катего-рияға бөліп қарағанын көрсетеді. Солдан оңға қарай: екі америкалық қара нәсілді әйел мен ақ нәсілді ер адам; Мексикалық байырғы тұрғын; Қытайлық әйел; Малайзиялық ер адам.

Бүгін Мортонды «ғылыми расизмнің атасы» деп атайды. Соңғы ғасырларда болған соншама жан түршіктірер қантөгістің түпкі себебі – бір нәсіл басқасынан артық не кем деген ойдан туындағанын байқауға болады. Сондықтан оның коллекциясын аралап көру – есте қаларлық нәрсе. Әлі де болса, біз Мортон қалдырған мұрамен өмір сүрудеміз: нәсілге бөліну саясат пен қарым-қатынасымызды айқындап отыр.

Ғылым Мортонның нәсілшілдік тұжырымының мүлде қате екенін әлдеқашан дәлелдесе де, ахуал осы болып тұр. Мортон адамдар арасындағы тұқым қуалау­шылық қасиетін таптым деп ойлады. Бірақ оның дәуірінде – Чарльз Дарвин эволюция теориясын ұсынғанға дейін, ДНҚ табылмас бұрын ғалымдар адамның мінез-құлқы ұрпаққа қалай берілетінінен мүлде хабары жоқ-тұғын. Зерттеу­шілер: «Қазір нәсілдің жалпы санатқа бөлінуі қате нәрсе», – деп айтады. Ғалымдар адамның алғашқы кесімді геномын жинамақ болған кезде өздерін түрлі нәсілге жатқызған адамдардан сынамаларды әдейі жинаған. 2000 жылы нәтижелер жарияланған кезде, ДНҚ бірізділігін анықтау ілімінің ізашары Крейг Вентер нәсіл тұжырымдамасының ешбір генетикалық не ғылыми негізі жоқ екенін байқады.

Генетикалық зерттеу адамдар жайлы екі үлкен шындықтың бетін ашты. Біріншісі – барлық адам баласы бір-біріне өте жақын, бұл тығыз байланыс аз ғана шимпанзенің байланысынан да күшті. Барлық адамның ген коллекциясы бірдей, бір-бірінен айнымайтын егіздерді есептемегенде, бүкіл адамзат генінде  шамалы ғана өзгешелік байқалған. Осы генетикалық айырмашылықты зерттеу ғалымдарға халықтардың туыстық тармағы тәріздес тізбекті қайта құруға мүмкіндік берді. Бұл екінші үлкен шындықты ашты: бүгін жер басып жүрген барша адамның түп-тамыры – африкалық!

Кари Волински, National Geographic Creative қызметкері (шимпанзе)

Мына екеуінің ДНҚ деректері шамамен 99 пайызға бірдей.

Кез келген екі адамның гені, әрине, одан да ұқсас келеді. Бірақ адамдар дене түгін жоғалтқаннан бері біздің тері түсіміз айтарлықтай өзгерді. Оған жауапты – ДНҚ құрылымындағы болмашы өзгерістер. Қара пигментация ата-бабаларымызға Африканың шыжыған күнінен қорғануға көмектес­кен. Африкадан күн сәулесі аз түсетін аймақтарға көшкен кезде ақшыл тері артықшылыққа ие болды.

Адам баласы, яғни Homo sapiens Африкада пайда болған, дәл қашан және дәл қай жерде екенін ешкім дөп басып айта алмайды. Ең таяу уақытта Мороккода табылған қаңқа қалдықтары бойынша анатомиялық тұрғыда қазіргі адамға ең жақын түр шамамен 300 мың жыл бұрын пайда болған делінеді. Сосын 200 мыңдай жыл біз Африкада тұрдық, бірақ сол уақыттың өзінде адамдар тобы құрлықтың түрлі бөліктеріне көше бастағанда бір-бірінен оқшауланып, жаңа халықтар шыққан.

Барлық тіршілік иесіндегі генетикалық өзгерістер кездейсоқ мутацияның салдары болып табылды. Мутация көп не аз бірақ тұрақты темпте болады. Сондықтан адамдар тобы неғұрлым ұзақ сақталған сайын, олардың гені соғұрлым көп өзгеріске ұшырайды.  Сонымен қатар екі топ бір-бірінен неғұрлым ұзағырақ оқшау қалса, олар соғұрлым ерекшеленетін мутацияларға ие болады.

Бүгінгі африкалықтардың генін талдау арқылы зерттеушілер қара құрлықтың оңтүстігін дәл қазір мекендейтін Хоэ-Сан тайпасы адамзат ағашының ең қарт бұтағы екенін анықтады. Орталық Африканың пигмейлері де – ерекше топ ретінде терең тарихы бар халық. Бұл екеуі де он мыңдаған жыл, тіпті адамдар Африкадан басқа құрлыққа кеткен кезден бұрын бір-бірінен оқшау тірлік етіп келеді.

Бүгін барлық африкалық емес халықтар, генетика іліміне сүйенсек, Африкадан, бәлкім, 60 мың жыл бұрын кеткен мыңдаған адамнан тарайды. Осы мигранттар бүгін Африканың шығысындағы халықтарға, соның ішінде хадзаларға ең жақын топ еді. Өйткені ол Африка халқының шағын ғана бір тармағы болатын, мигранттар өздерімен бірге оның генетикалық қасиетінің бір бөлігін ғана әкеткен.

Әйтеуір, жол бойында, бәлкім, Таяу Шығыс­та сапар шеккендер адам баласының басқа топтарын – неандертальдықтарды кезіктіріп, олармен жыныстық қатынасқа түскен. Әрмен қарай олар басқа топ – денисовтықтармен кездескен. Екі топ та одан көп уақыт бұрын Африкадан көшіп барған гомининнен тарап, Еуразияда пайда болған деп есептеледі. Сондай-ақ кей ғалымдар 60 мың жыл бұрын Африкадан көшкендер іс жүзінде қазіргі адамдардың екінші толқыны болған деп есептейді. Егер солай болса, екінші толқын біріншіден асып түскен.

Өзге құрлыққа қарағанда Африкада алуандық көп.

Өйткені қазіргі адамдар Африкадан шыққан және ол жерде ең ұзақ тұрып келді. Мұны жақтаушылар кейде Африканың лингвистикалық түрлілігін алға тартады: мұнда екі мыңнан астам тіл бар. Фотограф Р.Хаммонд бес тіл өкілін суретке түсіргенімен оның портреттік фотолары түстер спектрін көрсетеді: Оңтүстік-африкалық Хое-Сан тайпасынан кениялық Туркана өкіліне дейін. «Біртекті африкалық нәсіл мүлде жоқ», – дейді Пенсильвания университетінің генетигі Сара Тишкофф. Шамамен, 60 мың жыл бұрын Африкадан көшкен адамдар геннің бір бөлігін ғана алып кеткен.

Осы мигранттардың ұрпақтары дүниежүзіне таралды. Шамамен, 50 000 жыл бұрын олар Аус­тралияға, 45 000 жыл бұрын Сібірге және 15 000 жыл бұрын Оңтүстік Америкаға ат басын тіреді. Мекен ауыстырған сайын олардан жаңа топтар шығып, олар бір-бірінен географиялық тұрғыда оқшау қалды және генетикалық мутацияның өзіндік ерекше топтамасы пайда болды.

Осы өзгерістердің басым бөлігінің пайдасы да, зияны да болмады. Жаңа ортаға бе­йімделуге пайдалы болған мутация болып тұрды. Табиғи сұрыпталудың қысымына ұшырағандардың арасында мұндай мутация тұрғындарға тез тарады. Биік жерлерде оттегі деңгейі төмен, сондықтан Эфиопияның таулы аумақтарына, Тибет не Анд үстіртіне қоныстанғандар үшін мутация пайдалы болды, өйткені олар ауыр ауаға бейімделе алды. Сол сияқты эскимостар майлы қышқылдары мол теңіз диетасына үйренді, бұған олардың бо­йындағы генетикалық өзгерістер көмектесті.

ИДАР (EDAR) деп аталатын гендегі ахуалды есептемегенде, табиғи сұрыпталу мен мутация­ның өзара байланысы түсінікті. Шығыс Азия халықтары мен байырғы америкалықтардың басым бөлігінде 370A деген атауымен белгілі ген нұсқасының кемінде бір көшірмесі, ал көбінде екі көшірмесі бар. Бірақ африкалықтар мен еуропалықтар арасында ол сирек кездеседі.

Пенсильвания университеті жанындағы Перелман медицина мектебінде істейтін генетик Яна Камберов ИДАР генінің қызметін түсінуді үміт етіп, тышқандарға оның шығыс-азиялық нұсқасын енгізген. Бұл тышқандар сырт келбеті бірдей көрінетін сүйкімді «туыстарынан» айырмашылықтары аз сияқты болса да, айтарлықтай өзгеше. Олардың қылдары қалыңырақ, тер бездері көбірек, сүт бездерінің айналысындағы майлы қабаты кішілеу келеді.

Камберовтің тышқандары кейбір шығыс-­азиялық және байырғы америкалықтардың неліктен шаштары қалың және тер бездері көбірек екенін түсінуге көмектеседі (ИДАР-дың адам көкірегіне әсері белгісіз). Бірақ олар эволюциялық түсінік бере алмайды. Камберов, бәлкім, қазіргі шығыс-азиялықтардың ата-бабалары бір кезеңде климат өзгерісін бастан кешіп, соның нәтижесінде тері бездері көбейген болар дегенді алға тартады. Не болмаса, қалың шаш оларды паразиттерден қорғаған болар, яки 370A гені Камберов әлі де таппаған басқа артықшылықтар тудырған болар, ол анықтаған өзгерістер, шындығында, тек салдар да болуы мүмкін. «Уақыт машинаңыз болмаса, оны біле алмайсыз», – деп күрсінеді Камберов.

Көбіне ДНҚ-ны мәтінмен салыстырады, мұндағы әріптерді химиялық (нуклеиндік) негіз деп алсақ, А – аденин, С – ситосин, Г – гуанин және Т – тимин. Адам геномы үш миллиард негізгі жұптан тұрады – А, С, Г және Т әріптері толы беттер шамамен 20 мың генге бөлінеді. Шығыс-азиялықтардың шашын қалың еткен мутация – бұл Т-дан С-ға дейін, дара гендегі жеке негіздің өзгерісі.

Сол сияқты, еуропалықтардың терісін ақшыл етуге ең «жауапты» болған мутация – SLC24A5 деп аталатын гендегі өзгеріс. Аталған генде шамамен 20 мың негізгі жұп бар. Бір позицияда, төменгі Сахара аймағындағы африкалықтардың көбінде Г негізі болса, еуропалықтарда А негізі болады. Шамамен, он жыл бұрын патолог әрі генетик Кейт Ченг Пенсильвания штатының университеті жанындағы медицина колледжінде данио балығын зерттеу арқылы осындай мутацияны анықтады. Бұл балық жолақтары ашығырақ түрін шығару үшін өсірілген болатын. Кейін анықталғанындай, еуропалықтарда пайда болған гендік өзгерістей, бұл балықтардың да пигменттік гендері мутацияға ұшыраған.

Ежелгі сүйектерден алынған ДНҚ-ны зерттей отырып, палеонтологтар Г-дан А-ға дейінгі алмасуды Батыс Еуропаға салыстырмалы түрде жақында, яғни шамамен 8 мың жыл бұрын Таяу Шығыстан көшіп келген адамдар әкелгенін көрсетті. Сондай-ақ олар өздерімен бірге жаңа ауылшаруашылық технологиясын да әкелген. Бұл, бәлкім, сол дәуірдегі Еуропадағы адамдар – Ласкодағы әсерлі үңгір суреттерін салып кеткен аңшы-жинаушылардың тері түсі, мәселен, ақ емес, қоңырқай болған дегенді білдіреді. Ежелгі қаңқаларға жүргізілген ДНҚ сараптамасының нәтижелері осы қоңырқай терілі еуропалықтардың көздері көк болғанын айтады, бұл – бүгінде сирек кездесетін комбинация.

«Генетиканың көрсететіні – сол, араласу мен алмасу қайта-қайта болған және біздің бұрынғы нәсіл туралы тұжырымымыз әуел бастан қате деуге болады», – дейді Гарвард университетінің палеонтологі Дэвид Рейх. Оның осы тақырыптағы жаңа кітабы «Біз кімбіз және мұнда қалай келдік» деп аталады. Рейхтің айтуынша, нақты бір географиялық мекенге байланысты қатып қалған сипат жоқ, өйткені көп жағдайда халықтар арасындағы айырмашылықты изоляция қаншалықты жиі тудырып отырса, миграция мен араласу оларды соншалықты «өшіріп» отырған.

Неандертальдық қалдық ізі бар.

Африкадан шыққан алғашқы адамдардың кейбірі неандертальдықтармен араласқан. Нәтижесінде, барлық африкалық емес халықтарда да неандертальдық ДНҚ-ның аз мөлшері бар. Бұл гендер есебінен олардың иммундық жүйесі мықты, Д дәруменін сіңіруі жақсырақ, алайда шизофренияға шалдығу және бел айналасына артық май жинау қаупі көбірек.

Бүгінде дүниежүзі бойынша адамның тері түсі аса құбылмалы келеді. Айырмашылықтың басым бөлігі географиялық ендіктермен байланысты. Экватор маңында күн көзінің көп түсуі қара теріні ультракүлгін сәулелерге қарсы пайдалы қалқан етеді, күн жетіспейтін полюс­терге қарай бозшыл тері Д дәруменін өндіруге ықпал етеді. Тері реңін анықтауға бірнеше ген бірге қатысады және түрлі топтар түрлі гендік өзгерістің кез келген санына ие болуы мүмкін. Ченг мұның себебін анықтау үшін данио балығын пайдаланды.

«Біз әдетте тері түсіне қарай адам танимыз», – дейді Хизер Нортон. Цинциннати университетінің молекулярлық антропологі пигментацияны зерттеумен айналысады. «Сондықтан көзге көрінетін осы айырмашылықтардың негізгі себебі менің бойымда А геномы, ал оның бойында Г геномы болуынан екенін адамдарға түсіндірудің маңызы зор деп ойлаймын».

Анита Фоман Батыс Честер университетінде ДНҚ зерттеу жобасына жетекшілік етеді. Ол «түрлі-түсті» студенттеріне дәріс оқиды. Бір-екі апта бұрын олар өздерінің ата-бабалары туралы сауалнама толтырып, артынша генетикалық сынақ үшін түкірік сынамаларын тапсырды. Қазір студенттер компьютерлері арқылы сынақ нәтижелерімен танысып отыр.

Өзін нағыз үндіспін деп жүрген жас келіншек оның ата-бабаларының бірі ирландия­лық болғанына таңғалып отыр. «Бойымда байырғы америкалықтардың қаны бар» деп келген жас келіншек өзге шындыққа тап болды. «Менің тегім Таяу Шығыспен байланысты деп күткен едім», – деп қайран қалды үшіншісі.

Метиспін деп жүрген бір жігіт ата-бабасы толықтай дерлік еуропалық болып шыққанына ашулы. Христиан отбасыларында тәрбиеленген бірнеше студент еврей атанды.

«Шаң басып, шетте қалған осы шындықтың бәрі геннен шығады», – дейді Фоман. Тіпті афро-америкалық Фоманның өзі сынақ нәтижелерін көріп, жағасын ұстады: оның ата-бабасының кейбірі – Ганадан, енді бірі – Скандинавиядан болып шықты.

«Мен өзімді айтарлықтай қоңырқай түстімін деп ойлаймын. Ата-бабамның ширегі еуропалықтар болып шыққанына таңғалып отырмын. Бұл жоба нәсілдер туралы ұғым қолдан жасалғанын дәлелдеді», – дейді ол.

Әрине, нәсіл ұғымының ойдан шығарылуы қарым-қатынасқа әсер етпей қоймады. Бұл зерттеулер расизм құрбандарына жұбаныш та болмайтыны түсінікті. Өкінішке қарай, нәсіл белгісі әлі күнге дейін адамдардың қатынасын, кейде мүмкіндіктері мен тағдырын анықтайды.

Адамның шыққан тегі әлдеқайда қызық тақырып.

Қазір генеологиялық импульсті заманауи генетика күшейте түседі, ол жекелеген оқиғаларды адамзаттың ұлы көшімен байланыстырады. Мына алты адам National Geographic құралының көмегімен ДНҚ сараптамасынан өтті. Нәтижелер, шынымен, олардың «нәсілдік» мұрасы бірдей екенін көрсетеді: пайыздық көрсеткіштер жоғарыда берілген. Бірақ олардың нәтижесі ерекше. Бренда Юрковски сараптамадан бұрын. Сынақ адам тегінің жекелеген тұлғасы емес, шыққан жерін көрсетеді, ол ата-бабаларының арасында Томас Джефферсон мен Салли Хемингс болғанын білетін. «Мен – квартеронмын», – дейді ол.

Зерттеушілерге ежелгі адамдардың миграция жолдарын анықтауға және жеке тұлғаларға өз тегінің үрім-бұтағын көруге мүмкіндік берген генетикалық талдау адамдардың өзгешелігі туралы ойлаудың жаңа жолдарын таныс­тырды. Кемінде Фоман солай деп үміттенеді. ДНҚ зерттеу жобасы қатысушыларды өз тегінен жан-жақты хабардар етті. Әдетте, нәтижелер олардың ойлағанынан басқаша болып шығады. Бұл өз кезегінде, түптеп келгенде, бәрімізге ортақ ұзақ шырмалған және көбіне қатыгез тарих туралы сыр шертеді.

«Нәсіл ұғымының қолдан жасалғаны біз ешқандай топқа бөлінбейміз не ешбір түрлілік жоқ дегенді білдірмейді, – дейді Фоман, – бірақ егер біз нәсілдік категорияларын алып тастасақ, одан бетер пайдалы жаңа категория мен қатынас қалыптастыра алар едік».

Авторы: Элизабет Колберт, Фото: Робин Хаммонд

Мақаланың толық нұсқасы мен әлемдік зерттеулердің қайнар көзіне қол жеткізгіңіз келсе, shopnationalgeographic.kz арқылы онлайн жазылыңыз.

Оңтүстік Қытайдың Фуцзянь провинциясынан табылған «тулоу» деп аталатын үйлер хакка тайпасы-на тиесілі. Олар бұл маңға XIV-XV ғасырларда қоныс аударған.

Фуцзянның ескі де ғажап үйлері қазір қаңырап бос тұр.

Түгендеу…

Басында бәрі әншейін ойын сияқты басталған. «Осынау ерекше қамал тектес құрылыстардың нешеуін санай алар екенмін», – дедім. Қытайдың Фуцзянь провинциясындағы ауылдарда кездесетін алып нысандар ғарыш кемесінің кескініне ұқсайды. Әр ауылда кемінде бір, не екеуі бар.

Бірнеше жүз тұрғындық Хекенгтің өзінен 13 тулоу санап шықтым. (Tu lou тіркесі қытайдың негізгі Мандарин тілінде «жердегі құрылыс» дегенді білдіреді. Бұл – өте қарапайым анықтама, яғни Колизейді «тас қоршау» деп сипаттағанмен бірдей). Балшық түстес қабырғалары, шағын терезелері және әдетте, темірмен қапталған жалғыз ағаш есігі бар бұл ғимараттар ортағасырлық бекіністерге ұқсайды.

Біраз жол жүргеннен кейін мен тулоуларды тек сырттан тамсана бақылаудан шаршадым. Санап шыққан әр тулоудың ішін араламаққа бекіндім. Олардың көбінің есігі ашық болғандықтан, әрқайсысына кезек-кезек кіріп жүріп байқағаным мынау болды.

Тулоу – ортақ алаңға айнала соғылған жеке бөлмелері бар нысан. Әр үйдің төменгі қабатында ортақ асхана, ал оның үстінде қойма бар. Жатын бөлмелер – жоғарғы қабатта.

Біріншіден, бекіністердің сыртына қарап ішін біле алмайсың. Ашық алаңқайды айнала соғылған бөлмелер бесінші қабатқа дейін маңғаздана жоғарылайды. Бір-бірінен аумайтын әрі қайталанатын қабаттар қара ағаштан жасалған. Олар бір-бірімен дәліздер арқылы жалғасып кете береді.

Жұмыр тас төселген ашық алаңнан бір-екі құдықты және аруақтарға тәу етуге арналған бедерлі қоршауды байқадым. Алаңқайдың дөңгелек пішінін, бөлмелердің бас айналдырар бұрылыс­тарын, төбеңізден төніп тұратын аспан мен тауларды, алып берік қамал тіршілігінен сыр шертетін ғажап дизайнды тамашалау үшін оны шыр айналуға мәжбүр боласыз.

Бұл тақырыпта біраз еңбек жазған сәулетші Хуан Ханминнің айтуынша, ең көне тулоу 1558 жылы салынған деп есептеледі. Оның салынған уақыты солтүстік Қытай жазығынан қоныс аударған Хакка тайпасы мен тұрғылықты халық арасында жер дауы болған кезбен тұспа-тұс келеді.

«Сонау ертеден бері тулоулардың атқарған негізгі қызметі – қорғаныс, – дейді Хуан, – тарихи жазбаларға сү­йен­сек, адамдарға жабайы аңдардан, қарақшылардан және өзге тайпа әскерлерінен үнемі қауіп төніп отырған».

Оқушылар Хекенгке шағын автобуспен қатынайды. Халық санының азаюына байланысты мектеп те кеміген. Сондықтан балалар біршама жол жүруге мәжбүр.

Қауіп-қатерге төтеп беру үшін құрылысшылар бекініс қабырғаларын тапталған балшықтан тұрғызған. Техникалық тілмен айтқанда, тапталған күріш топырағы, әктас пен құмның қоспасынан бетон тектес берік материал алынады. Қабырғалардың қалыңдығы көбіне 1,5 метрге дейін жетеді.

Халық санының артуы 1949 жылы Қытайды коммунистік төңкеріске соқтырды. Хаккалар көтеріліске қатыса жүріп, ХХ ғасырдың соңына дейін тулоу­ларын тұрғыза берді.

Дуншен Лоудың («Шығыс көтерілісі») құрылысы 1961 жылы аяқталған. Мұнда жалғыз ғана бір ерекшелікті байқадым. Бөлмелердің ені біршама кеңейгенімен, екі адамдық кереуетті сыйдыру әлі де қиын болатын.

Хекенгте Чжан есімді бағбанды жолықтырдым. Ол маған инженер әкесінің Дуншен Лоу құрылысын басқарғанын айтты. Әр қабаттың тірек бағаналары мен 22 бөлмесін соғуға бақандай бір жыл кеткен екен. Мен одан: «Қалада жаңа тулоудың бой көтергенін елестете аласыз ба?» – деп сұрадым. Басын шайқаған Чжан: «Дәл мұндайдың жаңасын тұрғызу мүмкін емес, – деді, – мұндайды тұрғызуға бетон немесе болат ғимаратты соғуға кеткен шығынның бес есесі кетеді».

Ең биік тулоулардың бірі бес қабатты «Ю Чанг Лоу» Еңбек мерекесі қарсаңында туристерге лық то-лады. Бүгінде «Ю-Чанг Лоуда» тұратындардың саны бірен-саран ғана. Олар келушілердің есебінен күн көруде.

Таулы аймақтың табиғаты жайсыз болғандықтан тулоудағы жатын бөлмелер тігінен орналасқан. Әр отбасы бір не екі жеке тұрғынжай иемденген. Алаңқайға шығатын бірінші қабатта асүй тұр. Екінші қабат – қойма, үшінші қабаттан бастап жоғарғыларының барлығы – жатын бөлмелер.

Тұрғындар дәліз бен баспалдақты ортақ қолданған. Жүріс-тұрыс ережесі (қоқысты шығару, үлкендерді сыйлау, фестивальдерге қатысу) кіреберісте ілініп тұратын болған. Хакка тайпасының көсемінен бастап бақташысына дейін бөлмелер көлемі мен дизайны мүлде ерекшеленбейді.

Тулоулардың көбі тау мен өзеннің ортасындағы алқаптарда орналасқан. Олар кеңістікті дұрыс пайдалану өнері мен табиғатпен етене өмір сүруге арналған «фэн-шуй» («жел мен су») принципі негізінде жасалған.

Кейбір «Либен Лоу» секілді үйлер қараусыз қалған. Ғимарат 1931 жылғы Азамат соғысында бүлінген.

Бір күні мен фэн-шуй ілімін ұстанушы Жан Шоу Рудан Хекенгтің орналасқан орны туралы өз пікірін білдіруін сұрадым. 85 жастағы қария мені шолу алаңына ертіп апарып, темекісін тұтатты. Ол ауылдың арғы бетіндегі тау иірімдерінің айдаһардың жонына ұқсауы және қос өзен арнасының ауылға келіп тоғысуын жақсылыққа балады. Ал өзеннің ауылдан ағып шығуы Хекенгтен көп тауардың ағып кететініне пара-пар деп жорыды.

Жанқалтасынан 24 бағытты нұсқайтын арнайы компасын шығарып, жекелеген тулоулардың тағдырын болжағандай, әрқайсысының есігіне жақындап барып «бұл – жақсы жер» дегенді қайталаумен болды.

Фуцзянь қыратының фэн-шуйы дөп түскен болуы керек, қазіргі таңда бұл маңға туристер көптеп ағылуда.

Көп жыл кәсіпорында қызмет еткен Ли Чен дәстүрлі шаруашылыққа қызын баулу үшін ата-бабалары мекен еткен «Шуню Лоуға» оралды.

Әсіресе, Хекенгтегі 13 тулоуды қоса алғанда, Фуцзяндағы 46 тулоу 2008 жылы «Әлемдік мұра» деп танылғаннан кейін нағыз пайданың көзі ашылғандай болды. Демалыс күндері ауыл жолдары көліктер мен жаяу жүргіншілерге кептеліп қалады. Тулоу тамашалауға келгендердің санында шек жоқ.

1950 жылға дейін тулоулар шетел тұрмақ Қытай халқына да беймәлім болып келді. Оңтүстік Фуцзяньдегі бұл мұралар тек 30 жылдан кейін ашылды.

Бұл нысандар аймақтың шалғайлығы, жолдың нашарлығы, ауылдардың қаңырап бос қалуы салдарынан (хаккалықтардың көбі Тайвань, Сингапур және өзге де Азия елдеріне қоныс аударған) құпия болып келген.

Хуан Ханмин – аймақты велосипедімен алғаш аралап шыққан зерттеушілердің бірі, ең сенімді тулоу «санақшысы» да. Ол жалпы саны 2812 тулоу барын айтады. Бұл алдыңғы санақтарға қарағанда мың ғимаратқа аз. «Олардың 46-дан астамы «Әлемдік мұралардың» тізімінде болуға ла­йықты», – дейді ол.

Әдетте әр үйде бір әулеттің балалары ғана тұратындақтан, өлім-жітім бәріне ортақ еді. Хекенг ауы-лындағы «Ян Чжао Лоуда» көк киген «кәсіби жоқтаушылар» марқұмның абыройын асқақтату үшін қайтыс болған 90-дағы кейуана Су Ши Яин отбасы мүшелерімен бірге қайғыға ортақтасып жүр.

Жүздеген адамға арнап салынған ғимараттарда небәрі 5-6 тұрғыннан қалған. Олардың көбі – жасы егде тартқан қарттар, ауру-сырқаулар мен жалғыз-жарымдар. Кей-кейде әке-шешелері жұмыс бабымен қалаға көшіп кетіп, қарт туыстарының қарауында қалған балалар көзге түседі.

25 жыл бұрын Қытай экономикасы қарыштай түскенде халық тулоулардан кете бастаған. Олар суы жоқ жұпыны жайларда өмір сүргісі келмеді.

«Ертеректе, – деді Лин И Моу, – тулоу­ды мекендеген тайпа көсемдері оны жөндеуге арнайы қаражат жинайтын. Қазір ұрпақтары өйткісі келмейді».

Тулоулар тек ұлттық мерекелер кезінде ғана жанданады. Көптен аяқ ізін салмай кеткен отбасы мүшелері туыстарының хал-жағдайын сұрап келіп, үйлену тойларына қатысып, кезінде өздері «үйім» деп атаған бөлмелерінде қонып кетеді. 1 мамыр – Еңбек күні мейрамы қарсаңында қалталы қыз-жігіттер үйреншікті өмір салтын тулоудағы бір күнге алмастырады екен.

Қауымдық сипатына қарамастан, тулоуларды бай-манаптар тұрғызатын болған. «Цзенчен Лоуды» 1912 жылы сигара зауытын басқаратын ағайындылар салды.

Тулоулар жойылмайды. Оның қабыр­ғалары өткен ғасырларда қаланғанымен, дизайны қайта жаңғыруы мүмкін. Балшықты құрылыстарды зерттейтін инженерлер мен сәулетшілер оны энергия үнемдегіш, ландшафтпен үйлесімді, жергілікті әрі табиғи мате­риалдардан тұрғызылған «жасыл» ғимараттардың прототипі ретінде көреді.

Канадалық сәулетші Йорг Островскийдің айтуынша, XVIII ғасырдың басында бой көтерген төрт тарапы қоршалған «Ченши Лоу» тұрақты құрылыс жүйесі талаптарына сәйкес келетіндіктен, LEED сертификатына ұсынуға толығымен лайықты. Urbanus фирмасының сәулетшілері Гуандун провинциясында 278 жағдайы төмен отбасыға арнап тулоудың заманауи үлгісін жасап шықты. «Коммуналды өмір сүрудің мұндай үлгісін қазір мектеп, кітапхана, тіпті абақтыларға да енгізуге болады деп ойлаймын», – дейді дизайнер Мэн Ян.

Таксия ауылында «Әлемдік мұралардың» тізіміне енген осындай көп нысан бар. Солардың дәл қасында орналасқан бір тулоуды кәсіпкер Чжан Мин Чгу бір жылдың ішінде қонақүйге айналдырып, оған «Чингде Лоу» деген ат берді. «Ең қиыны – заманауи су құбырын орнату болды», – дейді Чжан.

2008 жылы Гуанчжоу маңынан жағдайы төмен отбасыларға арнап заманауи тулоу тұрғызылды.

Мен сол қонақүйде түнедім. Ғимараттың іші лық толы. У-шу естіліп жатты. Қоршауларда кір жайылып тұр. Жұмыр тастардың үстінде балапандар жүр. Өз құдайларын ұлықтаған жергілікті халық әрбір есіктің алдына шам жағып қойған. Түн ауа кіреберістегі ауыр есік тербеле тарс жабылды. Тулоу деген – осы…

Автор: Том О Нил, Фото: Мишель Ямасита

Мақаланың толық нұсқасы мен әлемдік зерттеулердің қайнар көзіне қол жеткізгіңіз келсе, shopnationalgeographic.kz арқылы онлайн жазылыңыз.

Антропоцен. Бұл – Жер шары тарихының қазіргі дәуірін анықтау үшін қолданыла бастаған атау. Терминнің «антро» бөлігі, әрине, адамзаттың жер жүзін қалай өзгерткеніне қатысты. Адамдардың кесірінен климат өзгерді әрі ластанды.

Оң жақта берілген мысалдарда көрсетілгендей, біз ғаламшарымызды қалай «сауықтыра» аламыз. Технологиялардағы жетістіктер жерді тиімді игеруді, суды ысырап етпеу­­ге және бүлінген жерлерді қайта қалпына келтіруге мүмкіндік береді. Фотограф Дэвид Эллингсон өзінің «Антропоцен» топтамасында адами қасиет пен табиғи дүниелерді ұштастыруға тырысқан. Оның туындылары ғаламшарымыздың қалай өзгеріп жатқаны жайындағы үміт пен үрейді бейнелейді.

Авторы: Даниел Стоун, фото: Дэвид Эллингсен

Мақаланың толық нұсқасы мен әлемдік зерттеулердің қайнар көзіне қол жеткізгіңіз келсе, shopnationalgeographic.kz арқылы онлайн жазылыңыз.

Қазақ халқының мыңжылдық тарихына қанығып, салт-дәстүрінен мағлұмат алғыңыз келсе «Этноауыл» ұлттық-мәдени кешенінде жыл сайын өтіп тұратын «Қазақстан – Ұлы дала елі» дәстүрлі көрмені тамашалауға асығыңыз.

Елордамыздың төрінде осымен екінші мәрте өткізіліп отырған бұл шара қазақтың ықылым заманнан бері қалыптасқан салт-дәстүрі, әдет-ғұрпы, ұлттық әуенімен жақынырақ танысуға мүмкіндік береді.

Көрме мақсаты – қазақ мәдениетінің жаңа заман ырғағына сіңісіп, бейімделуін насихаттау, жастардың тарихи құндылықтарға қызығушылығын оятып, отандық өнім өндірушілердің жұмысын қалың көпшілікке ұсыну.

Алматыдан арнайы шақыртумен келген «Kadam_Kz» өндірістік бірлестігінің жетекшісі Әсел Болатқызы мұндай көрмелер қазақстандық қолөнер шеберлері қолынан шыққан өнімдерді жарнамалауда таптырмас алаң болып табылатынын айтты. «Ұлттық нақышта жасалған өнімдерді сауда орталықтарына шығару оңай емес. Себебі онда орынды жалға алу өте қымбат әрі тиімсіз, – дейді ол, – ал сапалы тауардың арзан тұрмайтыны анық».

Көрмеге қатысқан қолөнер шеберлері жаңа өнерді үйренуге ниет танытқан жандарға арнап тәлімгерлік сабақтарын өткізіп, әр сала бойынша өзара сайысқа түсті.

Түркістан облыстық тарихи-өлкетану музейінің қызметкері Зәуре Қолдасбекова көрмеге қатысушылар әсіресе қазақ үй ішіндегі ағаш кебеже, төсек орын, қобдиша-сандықтар, қазақ батырларының киімдеріне қызығушылық танытқанын айтты. «Көрмеге былғарыдан жасалған киім-кешек, тұрмыстық және шаруашылық құралдар, қару-жарақ секілді заттардың тек ғылыми жолмен қайта қалпына келтірілген көшірмелері ғана қойылды, – дейді  ол. – Бұл шара сонысымен ерекшеленеді».

Көрме-байқау соңы фольклорлық музыканы ерекше интерпретацияда ұсынар өнерпаздардың гала-концертімен жалғасты. Қобыз, домбыра, электрогитара, сыбызғы мен сырнайды заманауи технологиямен ұштастырылған әуендер мерекелік кештің шырайын аша түсті. Олардың ішінде көмеймен орындаушылардың заманауи үлгілерін ұлты саха, челябалық Тюргэн Кам мен жергілікті «Арқайым» нео-этно-фолк тобы көрермендер тарапынан ерекше ықыласқа бөленді.

Астананың  20 жылдық мерейтойына орай ұйымдастырылған көрмеге ҚР Мәдениет және спорт министрі Арыстанбек Мұхамедиұлы, Англия, Ресей мен Қытай елінен келген қонақтардан бөлек, Жапония мен Индонезия елшілері де қатысты.

«Бүгінгі таңғажайып көрмені тамашалауға шақырғандарыңызға ризамын. Жапон халқы атынан алғыс білдіремін. Мен әркез қазақ халқының ұлы мәдениетіне ерекше көңіл аударумен келемін» – деген Жапонияның Қазақстандағы елшісі Итиро Кавабата елордалықтарды Астананың 20 жылдық мерейтойымен құттықтады.

Авторы: Дәурен Құдайберген; Фото: Ерлан Омаров

Айрин Сония оңтүстік Суданнан Угандаға анасы алып келген аз дүниенің бірі – милаяның (кестенің) алдында суретке түсуде.

Кейде үйден естелік ретінде тек төсек жаймасы ғана қалуы мүмкін.

Соғыс оты қайта тұтанғанда, оңтүстік судандықтар көтере алатын ғана жүктерін артынып, үйлерін тастап кете барған.

2011 жылы Судан дүниежүзіндегі ең жас мемлекет атанды. Алайда 2013 жылы елде Азаматтық соғыс басталды. 2016 жылы бейбітшілік туралы келісім бұзылғанда, босқындар шекара асып, Угандаға бас сауғалады. Мұнда оларға жұмысқа орналасып, егіншілікпен айналысып, балаларының мектепке баруларына рұқсат етілген. Араларында кейбіреулері – алғаш рет, өзгелері – екінші рет, тіпті біреулері үшінші рет атақоныс­тарын тастап кетуге мәжбүр болған. Көршілес елдің қонақжайлығының көрінісі ретінде, 2017 жылдың тамызында миллионыншы босқын Угандаға табан тіреген.

22 жастағы Виола Кайд (ортада) Оңтүстік Суданнан Уганданың шекарасына жеткенге дейін екі апта бойы милаясын арқалап жүрген. Ол әке-шешесі мен ағаларының жағдайынан бейхабар.

Лорек сұраған соң Бидибиди тұрғындары бетіне құстың, гүлдің және түрлі үлгілердің бейнелері кестеленген матаны, яғни милаяны алып шықты. Әйелдер бұл өнерді аналары мен әжелерінен үйренген. Жайма төсектің бетін жабуға, қабырғаға ілуге қолданылып, көбіне жасау ретінде әкелінеді екен.

Көптеген босқын үшін милая – бұрынғы үйлерінен қалған жалғыз естелік әрі күнкөріске талшық боларлық дүние. 38 жастағы Роуз Яун Бидибидиде милая тігіп сататын әйелдер тобын құрды. «Бас қосқанда біз әңгімелесіп, ой бөлісіп, табысымызды талқылаймыз», – дейді ол Лорекке. Мата жеткілікті болса, алпыс әйел аптасына екі жайма тігетін көрінеді.

Ауыл әйелдері өз балаларымен қатар бөтен балаларды да бағады. Кейбірінің күйеуі атақоныстары – Оңтүстік Суданды қорғау жолында шейіт болса, кейбіреуінікі жерлерін қорғау үшін елде қалып кеткен. Қос тараптың бейбіт қатынас орнатпақ болған әрекеттері сәтсіз аяқталғанына қарағанда, босқындар үшін Отанға оралуы екіталай болып көрінеді. Бір кейуана Лорекке: «Бейбітшілік орнамай елге оралудың еш мәнісі жоқ, сондықтан осында ерлерімізсіз қалуға мәжбүрміз», – деді.

Жоғарыдан сағат тілі бойынша: Анжелина Ниякум (27-де) қызымен; Эстер Минелла (46-да); Анже-лина Нянуба (25-те) балаларымен; Грейс Мония (13-те) өкіл анасының кестесінің алдында.

Авторы: Нина Строчлик

Мақаланың толық нұсқасы мен әлемдік зерттеулердің қайнар көзіне қол жеткізгіңіз келсе, shopnationalgeographic.kz арқылы онлайн жазылыңыз.

Сирек кітаптардың қорғаушысы баға жетпес ұлттық қазынаны терең ұғына алатындай сабырлы, қырағы әрі батыл болуы шарт. Кітапты көрмеге қоярда, не саяси ант қабылдауға қолданарда ол Ясмин Ханның қолынан өтеді. Ясмин – Конгресс кітапханасындағы сирек туындыларды қорғаушы 10 кітапханашының бірі. Ол кітап беттерін желімдеп, түптеп не кітапты толығымен қайта құрастырып шығады. Жаңартылуы қажет кітаптарды толығымен жөндеп шығу айлар бойы жалғасатын қажырлы еңбек.

1. Бөлгіш. Өлшемдерді бір беттен келесі бетке сызғышсыз-ақ көшіретін құрал.
2. Жылтыратушы лазурит. Қағазды өңдеу үшін қолданылатын дәстүрлі агат минералы. Бұл тас Пәкстандағы бір базардан сатып алынған.
3. Ине мен жіп. Майысқан ине мен ағартылмайтын Ирландия матасының жібі кітап тарауын тігуге қолданылады (бұл кітап Томас Джеффорсонға тиесілі болған).
4. Қалақшалар. Жұқа қалақшалар – желімдерді қырып алатын құрал.
5. Тік бұрышты үшбұрыш. Тат баспайтын қола және мыс үшбұрыштар былғары мен матаны кесуге қолданылады.
6. Балға. Ескі кітаптардың пішіні бұзылған түптері балғаның көмегімен қайта қалпына келтіріледі.
7. Сүйек қалталар. Бамбук қалталар (солдағы) желімдерді ақырын қырып, тат баспайтын болат (ортадағы) матаны бұрыштарға тығады және қағазды ақырын сырғытады.
8. Зімбір ыдыс. Арнайы ыдыста жасалған бидай езбесін жұқа қағазға жағып, беттерді жамайды.
9. Шөтке. Шөткелер желімді кітап беттеріне әрі мұқабаларына жағады.
10. Пышақтар. Бұл пышақтар теріні жұқалап кесе алады. Астыңғы пышақ болаттан жасалды.

Авторы: Нина Строчлик, фото: Марк Тизен

Мақаланың толық нұсқасы мен әлемдік зерттеулердің қайнар көзіне қол жеткізгіңіз келсе, shopnationalgeographic.kz арқылы онлайн жазылыңыз.

Кеңістіктен қарағанда Жер қалай көрінеді екен? Астронавтарды тыңдап көрейікші.

Адам баласы бұрын соңды жерге ғарыштан қарай алмады.

Тартылыс күші мен өзіміздің биологиялық шектеулігіміз Жерден тыс қадам жасауға әсте мүмкіндік бермейді, яғни біздің Жерден басқа барар жеріміз жоқ. Тіпті қазірдің өзінде, ғарышқа ұшқанымызға 60 жылға жуықтаса да, санаулы ғана адам Орбитаға көтеріліп, иілген көкжиектің ар жағында күннің қалай жарқырайтынын көрді. 1961 жылдан бері небәрі 556 адам (оның үшеуі қазақ азаматы – ред.) бұл сирек құбылысты тамашалады. Бірнешеуі, яғни 24-і ғана Жерді кішірейіп, қол сағаттай ғана көлемге жеткен қашықтықтан көрсе, алтауы шексіз терең, жұлдызға толы ғарышта жүзіп жүріп, планетамыз мүлде көрінбейтін кеңістікке дейін жетті.

Кэрен Ниберг. Каддо Көлі, Техас

Халықаралық ғарыш стансасына 2013 жылғы қыркүйектегі екінші сапары кезінде Ниберг үш жастағы ұлына арнап жұмсақ динозавр жасады. Инженер-механик оны орбиталық айлақтың бортынан тапқан бос материалдардан құрастырды. Жұмсақ ойыншық оның алыста қалған ардақтыларына деген сағынышын басатын.

«Келешекте мен жануарлар қорғау­шысы болғым келеді. Жердің бір бұрышы басқа бұрышына әсер етеді. Ол– біртұтас. Планетаны жоғарыдан көру оны түйсініп, сақтап қалуда белсенділікке итермелейді. Егер адамдар бір мәрте Жерді айналып шығар болса, біраз нәрсе өзгерер еді».

Ғарышқа ұшу – болмысымызға жат нәрсе. Негізінде, біздің физиологиямыз оның үстінде емес, дәл осы планетада өмір сүруге бейімделген. Сондықтан ғарышкерлерге Жерді көктен тамашалаудың әсерін бөлісу қиынға соғатын шығар, сірә.

Италиялық астронавт Лука Пармитаноның айтуынша, біз әлі күнге дейін ғарышқа ұшудың шынайы үлгісін көрсететін сөз тапқанымыз жоқ (Пармитано бес тілде сөйлейді). XX ғасырдың ортасына дейін планетамыздың бүлінбеген болмысының қандай екенін көру не білу қажеттілігі болған жоқ. «Біз ғарышқа ұшу туралы ойланған емеспіз», – дейді ол.

Геннади Падалька. Лосини Аралы Ұлттық саябағы, Ресей

Ресейлік ғарышкер 1998-2015 жылдар аралығында жалпы саны 878 күн ғарышта болды. Бұл саяхаттар оған топпен жұмыс істеудің, ғарыш сапарындағы достық шеңберінің кеңею үлгісіне айналды. Оның пікірінше, адамдардың кесірінен планета айтарлықтай өзгеріске ұшыраса да, оның аман қалатынына күмән жоқ.

Жерді ғарыштан көру адамның әлемге деген көзқарасын өзгертеді. АҚШ астронавты Николь Стотт «Дискавери» спейсшатлымен екі рет ұшып, ондағы көріністі паш ететін туынды салардай жаңа шабыт алып қайтты. Канадалық космонавт Крис Хадфилд Жер орбитасын айналып жүргенде бұрын-соңды кездеспеген күйге түскен.

1984 жылы кемеден ашық ғарышқа шыққан тұңғыш америкалық әйел Кэти Салливан Жерді ерекше оазиске айналдырған күрделі жүйелерге таңырқаумен оралды. «Осы сапар барысында көрген дүниелер мені шынайы шабыт пен арманға жетеледі… Көріністерден ләззат алып, суретке түсіріп қана қоймай, оның маңызын көрсетуге тырыстым», – дейді ол.

НАСА-дан зейнетке шыққан соң Салливан үш жыл бойы Ұлттық мұхит және Атмосфера басқармасына жетекшілік етіп, арманын ары қарай жүзеге асыру үшін орбиталық жерсеріктердің роботтық көздерін қолданды.

Эд Лю. Метеор кратері, Аризона

НАСА-ның 1997-2003 жылдардағы үш ғарыш сапарының ардагері Лю төмендегі бомба ізі қалған жер қыртысына қарап таңғалды. Ол 2002 жылы коммерциялық емес В601 қорының негізін қалаушылардың бірі атанды. Топтың мақсаты ‒ Жерге соғылуы мүмкін кез келген қауіпті астероидтің алдын алу.

1968 жылы «Аполлон-8» Жерден мейлінше алыс қашықтыққа жетіп, Айды толық айналып шыққан тұңғыш экипаж атанды. Рождество кешінде астронавт Уильям Андерс астронавтика тарихында қалатын суретті түсіріп алды: үлпілдеген әлем тақыр­дың үстінен – Айдың кратерлі көкжиегінен көтеріліп келеді. Бүгінде «Күннің шығуы» атанған бұл сурет планетамыз­дың әдемілігі мен нәзіктігін паш етеді.

«2018 жыл – қоршаған ортаны қорғау қозғалысын құруға көмектескен бірегей суреттің 50 жылдық мерейтойы, енді 100 жылдыққа жету үшін не істеу керек» дегенсауал тастайды АҚШ ғарышкері Леланд Мельвин. Ол әріптес ғарышкерлермен бірге басқалардың жақсы өмір сүруіне көмектескісі келеді.

Леланд Мелвин. Лонг Айлэнд, Багам аралдары

Алған жарақаты спорттық карьерасына балта шапқан соң, Мелвиннің өмірінде өзгеріс болып, ғарышқа бет бұрды. «Менде ғаламда ешкімде кездеспейтін артықшылық бар. Себебі мен ҰФЛ-да ойнадым, ғарышта болдым. Барымды салып оқыдым, көкейіме тоқыдым. Қазір көп баланың ғарышкер немесе кәсіби футболшы болғысы келеді. Олардың арманы сөзсіз орындалады. Оның жарқын мысалы – мен».

Ресми ақпараттарға сүйенсек, Жер – бізге мәлім өмірді ұстап тұруға қабілетті жалғыз мекен. Астрономия ғылымы «Құс жолы» галактикасындағы миллиардтаған ғаламшардың ішінде мұндай мекеннің тек біреу-ақ екенін айтады. Геология, экология және биологиядан құралған құрсау осы бір сыр­лы аспан денесін адамзат үшін қолайлы бірден-бір мекен етіп тұр.

Расында, бұл – бір ғажап құбылыс!

Авторы: Надя Дрейк, Фото: Мартин Шоеллер

Мақаланың толық нұсқасы мен әлемдік зерттеулердің қайнар көзіне қол жеткізгіңіз келсе, shopnationalgeographic.kz арқылы онлайн жазылыңыз.

Ғимарат қалай салқындатылады?

Міндет: Зимбабвенің тропикалық ыстық ауа райы жағдайында заманауи кеңселер мен сауда орындарын арзан салқындату жүйесімен жабдықтау. Шешімі: Термит илеуінің көшірмесін пайдалану. «Биомимикрия» деп аталатын бұл тәсіл сәулетші Мик Пирске ғимарат салуда табиғаттың өзін пайдалануға мүмкіндік берді.

Тұрақтылығын сақтау

Термит илеуі жер астында – тереңде орналасқан. Онда ұзындығы кейде 9 метрге дейін жететін мұржа іспетті бірнеше желдеткіш саңылау бар. Топырақ күн ыстығын өзіне сіңіріп, тұрақты климатты қамтамасыз етіп тұрады.

Авторы: Мануэль Каналес

Та­биғат – мүсінші. Ол – зергер. Табиғаттан асқан құдіретті су­рет­ші жоқ. Дәлел керек пе? Айтайық.

Алтайдың алқа­ра­­көк аспанынан қар ұшқыны – қылау тү­сіп тұр. Ғажабы сол, қалыңдығы қылдан да жіңішке олардың түрі де, көлемі де бірдей. Көктен себелеген мың-миллион бұл күміс инелердің бәрін құдды бір жерден, бір қолдан шыққан десе де болады.

Осыған таңғаласың ба, таңғалмайсың ба?

Тянь-Шань тауларының түкпіріндегі қияндағы қыстаудың жалғыз көзді терезесіне мұз қатып тұр. Ақ қыраулы аяз оған нені бейнелемеген дейсіз. Алақандай әйнекте геометриялық сан түрлі «сызық» та, этнографиялық неше түрлі «ою-өрнек» пен пиктографиялық «таңбаларға» толы нәзік нақыш та, бәрі-бәрі бар.

Бұған қызығасың ба, қызықпайсың ба?

Көкшенің түйе өркешті тауларының арасында ғасырлар бойғы қар мен жаңбыр суынан шайылып барып жасалған адамның басы кейіптес тас Жекебатыр шыңы қасқайып тұр. Маңғыстаудағы Баутин портына сұғына еніп тұрған Кетік жотасы жарқабағының үстінде жел мен күн мүжіген бортастан алға қарай атылайын деп тұрған аңның сұлбасы іспеттес Жолбарыстөбе қарауытады. Ал, Баянауылда… иә, Баянауылда қиял-ғажайып ертегілерінің жағымсыз кейіпкері – мыстанға ұқсаған табиғаттың тағы бір төл туындысы – біз мұрынды, шот маңдай, кемиек Кемпіртас тұр.

Осы құбылыстарға таңдай қағасың ба, қақпайсың ба?

Сіздер көріп отырған мына сурет, құрметті оқырман, Алматы облысының Жоңғар Алатауындағы Шымылдық-қарағай жайлауында түсірілген. Аңғардың кіреберіс сағасындағы жазықта топ-томпақ болып бұлтиған қос төбені көріп тұрған шығарсыздар. Міне, соны жұрт «Қыземшек» деп атап кеткен. Айна-қатесіз бейнеленген, әрі тапқырлықпен қойылған қандай дәл атау десеңізші!

Кереметі сол, ол мұндай төбелер мен осыған ұқсас жерлердің Қазақстанда жалғыз емес екендігі. Мысал ретінде ғана алынған жай, қарапайым есепке жүгінсек, «Қыземшек» атты тау, жотаның саны республикамызда 10-нан асып жығылады екен.  Солардың ішіндегі бізге анық белгілілері: Шығыс Қазақстан облысындағы Абай ауданының Семейтау өңіріндегі, Ақтөбе облысындағы Шалқар ауданының Мұғалжар тауындағы, Алматы облысындағы, Райымбек ауданының Сырт жайлауындағы «Қыземшек» төбелер. Осылардың арасындағы  Семейтау өңіріндегі «Қыземшектің» көрінісі тіптен ғажап-ақ. Одан, яғни, шалқасынан жатқан ару сияқты жота төсінен көкке шапшыған топ-томпақ қос төбе – қос анардың ұшындағы бүртігіне дейін анық көрінеді.

…Табиғаттың өзінің ғажайып шеберлікпен жасаған төл туындысы «Қыземшек» – поэтикалық ұғымнан хабар беретін атау. Ол – ақынжанды халқымыздың ұшқыр қиялынан туындаған образды сөз. Ол – сұлулыққа деген іңкәрліктің лейтмотиві. Символ. Сондықтан да ақын Қадыр Мырзалиев өзінің «Дала дидары» атты тапқыр да тың теңеулерге толы кітабында:

Босамашы, ей жігітім, босама!

Босағанмен қыздар ернін тоса ма?!

…Анар емес, кеудедегі қос анар,

Бекежандар бұғып жатқан қос оба! – деп бекер жырламаған. Ендеше, құпиясы мен ынтызарлығы көп, сұлулығы мен сыры да мол сол «қос обаның» бірі, құрметті оқырман, міне, мынау сіздер көріп отырған сурет.

Авторы: Жанболат Аупбаев, фото: Ерзат Жанатұлы

«Астымыздағы Мұздың қалыңдығы шамамен бір метрдей болды, біз төменде тулап толқындатып жатқан мұхиттың дәл үстінде ұйықтадық» — Джон Голден.

Қыста біз Канаданың «Ауюиттук» ұлттық саябағында тау велосипедімен серуенге шықтық.

Мақала және фото авторы: Нина Строчликтің Баяндауымен Джон Голден

Мақаланың толық нұсқасы мен әлемдік зерттеулердің қайнар көзіне қол жеткізгіңіз келсе, shopnationalgeographic.kz арқылы онлайн жазылыңыз.

Сирек кітаптардың қорғаушысы баға жетпес ұлттық қазынаны терең ұғына алатындай сабырлы, қырағы әрі батыл болуы шарт. Кітапты көрмеге қоярда, не саяси ант қабылдауға қолданарда ол Ясмин Ханның қолынан өтеді. Ясмин – Конгресс кітапханасындағы сирек туындыларды қорғаушы 10 кітапханашының бірі. Ол кітап беттерін желімдеп, түптеп не кітапты толығымен қайта құрастырып шығады. Жаңартылуы қажет кітаптарды толығымен жөндеп шығу айлар бойы жалғасатын қажырлы еңбек.

1. Бөлгіш. Өлшемдерді бір беттен келесі бетке сызғышсыз-ақ көшіретін құрал.
2. Жылтыратушы лазурит. Қағазды өңдеу үшін қолданылатын дәстүрлі агат минералы. Бұл тас Пәкстандағы бір базардан сатып алынған.
3. Ине мен жіп. Майысқан ине мен ағартылмайтын Ирландия матасының жібі кітап тарауын тігуге қолданылады (бұл кітап Томас Джеффорсонға тиесілі болған).
4. Қалақшалар. Жұқа қалақшалар – желімдерді қырып алатын құрал.
5. Тік бұрышты үшбұрыш. Тат баспайтын қола және мыс үшбұрыштар былғары мен матаны кесуге қолданылады.
6. Балға. Ескі кітаптардың пішіні бұзылған түптері балғаның көмегімен қайта қалпына келтіріледі.
7. Сүйек қалталар. Бамбук қалталар (солдағы) желімдерді ақырын қырып, тат баспайтын болат (ортадағы) матаны бұрыштарға тығады және қағазды ақырын сырғытады.
8. Зімбір ыдыс. Арнайы ыдыста жасалған бидай езбесін жұқа қағазға жағып, беттерді жамайды.
9. Шөтке. Шөткелер желімді кітап беттеріне әрі мұқабаларына жағады.
10. 10. Пышақтар. Бұл пышақтар теріні жұқалап кесе алады. Астыңғы пышақ болаттан жасалды.

Авторы: Нина Строчлик, Фото: Марк Тизен

Мақаланың толық нұсқасы мен әлемдік зерттеулердің қайнар көзіне қол жеткізгіңіз келсе, shopnationalgeographic.kz арқылы онлайн жазылыңыз.

Бұл су­ретті алдымен біз жур­налист әріптесіміз Қайырды Назырбаевтың қолынан көрдік. Ол Шығыс Қазақстан облысының Қатонқарағай ауданын­дағы Маралды ауылы маңайынан түсіріліпті. Сөз ретіне қарай айта кетейік, Қайрекең сол өр Алтай өңірінің тумасы. Көп жыл мұндағы «Арай» – «Луч» аудандық газетінде редактор болып, осы бертінде ғана Астанаға қоныс аударған. Осыдан біраз уақыт бұрын еңбек демалысын алып, елге барғанда табиғаттың мына таңғажайып туындысын көріп, суретке түсіріп алыпты.

– Бұрын бұл құбылысты көріп пе едіңіз? Аудандық газетте жүргенде одан хабарыңыз болды ма? – дейміз біз Қайрекеңе суретті аударып-төңкере қарап отырып.

– Жоқ, – дейді әріптесіміз. – Мұны маған айтқан да, апарып көрсеткен де Маралды ауылындағы Сержан Мұқажанов деген жерлесім.

– Сонда ол өзіңіз айтып отырған ауылдың қай жерінде? Нақтылап айтыңызшы… Іргесінде ме, жоқ әлде…

– Маралдыдан 3-4 шақырым қашықтықта терең шатқал бар екен. Міне, сол жерде суы қақаған қыста да қатпайтын Алтынбұлақ атты тұма жерден бұрқылдай қайнап шығып жатыр. Соның дәл түбінде осы «Бес саусақ» жартасы тұр.

Жоғарыдағы әңгімеден кейін де арада он екі жыл өткен. Сол уақыттарда көз алдымызға ара-тұра болса да «Бес саусақ» жартасы келе берген. Ойымызда: «Шіркін, сол жерге барсақ, құпия сыр бүккен таңбалы тасты өз көзімізбен көрсек», – деген арман барды. Биыл Алтай өңіріндегі іс-сапарымызда жоғарыдағы жоспарымыздың жүзеге асқан жайы бар. Сонда жұмбақ жартасты іздеп бардық. Өз көзімізбен көрдік. Ондағы таңбаны қолымызбен ұстап, таңғалдық. Өйткені… Жартастағы бедер құдды бір алып адамның алақанының айна-қатесіз көшірмесі сияқты. Ондағы ұзынды-қысқалы саусақтар бейнесінің әрқайсысы кісі бойынан асады. Біреуі биік, біреуі аласа сол ойықтар баяғы бір заманда балқып тұрған тасқа алып адам алақанын саусақтарымен басып алғаннан қалған белгі секілді боп көрінеді. Бұдан артық суреттеп те, баяндап та бере алмаймыз. Себебі, бұл ғажайып табиғат туындысын тек іздеп бару керек, көзбен асықпай көру қажет.

Осыдан кейін жартастың төңірегін шарлап біраз жүрдік. «Бес саусақ» тұрған Алтынбұлақ тұмасы маңайында ғажайып бейнелер өте көп екен. Қиядағы ауызын аша ысылдап тұрған тас жылан, кемиек құзды жақпартастағы белі бүкірейген кемпір оба, ортасы тесік қақпа тас… Міне, осылардың бәрі «Бес саусақ» жақпартасының төңірегінде топтасқан.

Авторы: Жанболат Аупбаев.

2015 жылы «Жаңа көкжиек» ғарыш кемесі Плутонның жанынан өте үлкен жылдамдықпен ұшып өтті. Оған дейін бұл планетаның ландшафты туралы мәлімет ғылымға беймәлім еді. Осының арқасында National Geographic картографтары алғаш рет ергежейлі ғаламшардың картасын жасады.

Авторы: Метью У. Чвастик

Мақаланың толық нұсқасы мен әлемдік зерттеулердің қайнар көзіне қол жеткізгіңіз келсе, shopnationalgeographic.kz арқылы онлайн жазылыңыз.

Мына суретті мен қар көшкініне тап болып, досым екеумізге Құдай екінші рет мүмкіндік берген кезде түсірдім. Мыңдаған тонна қар құрсауында қалған біз әрең аман қалдық. Басып қалған қардан шығу үшін бір сағат уақыт кетті. Оқиға 2011 жылдың 4 ақпанында Пәкстанның Гашербрум II тауының шыңын бағындырып, түсіп келе жатқан кезімізде болды. Сол уақыттан бері бұл сурет «National Geographic» журналының мұқабасына басылып, түрлі постер мен билбордтарға ілініп, интернетте таралып кетті. Осылайша, ол менің «брендіме» айналып, көптеген табысты жұмысқа жол ашты. Бірақ арада жылдар өте келе, «өлімнен қашып құтылған батыр таушылар» деп аталып кеткен бұл сурет мені әбден жалықтыра бастады.

Тауға өрмелеуді қаһармандық әрекет деу маған бұрыннан түсініксіз болатын, дегенмен кей адамдар неге солай ойлайтынын білемін. Гималай шыңының баурайында тұрған кезде жоғарыға шығу қаншалықты күшті, төзімділікті, батылдықты әрі мұқияттылықты қажет ететінін бірден түсінесіз. Бірақ мен қаһармандық өзіңнің шың басына шыға алатыныңды тексеру үшін басыңды қатерге тіккенге қарағанда әлдеқайда асқақ мақсатты талап ететін әрекет деп есептеймін. Әрине, тау спорты көптеген елдің, соның ішінде Пәкстанның да экономикасының дамуына демеу болатынын түсінемін. «Алыстағы шыңдарға өрмелеу адамның психикасына оң әсер етіп, өмірге деген құштарлық сезімін оятады» дерсіз. Алайда өз-өзімізді алдамай-ақ қояйықшы: тау спорты – қымбат әрі қауіпті демалыс.

Гашербрум II тауына шығу ойымда жоқ еді. Мені тауға өрмелеуші екі ардагер – Симон Моро мен Денис Урубко өз экспедицияларына шақыр­ған. Солтүстік Америка мен Альп тауларындағы шыңдарды бағындырған соң, соңғы тұрағымды Гималайдың жаттығу алаңына келіп тоқтатқан жас өрмелеуші едім. Симон мен Денис тауға өрмелеу­шілердің ішіндегі ең беделділері болатын. Олар дүниенің ең қауіпті әрі биік тауларына шығатын.

Олар мені қысқы мезгілде Гашербрум II шыңына шығуға шақырғанда қалай толқығанымды сөзбен жеткізу мүмкін емес. Таушылар өрмелеуші жолдасын аса қырағылықпен таңдайды. Бұл шешім экспедиция кезінде аман қалуыңды анықтайды. Қасыңызға ұзақ жалғасқан бейнетке төзетін әрі шұғыл жағдайда көмекке келе алатындай адам керек. Аяз бетті қарығанда, аштық қинағанда, саусақтар мен башпайлардан жан кеткенде де алға қарай ұмтылдыратын жігер керек.

Аты аңызға айналған бұл екі таушының менен өз экспедицияларына қосылуымды сұрауы, құдды бір дін қызметшісі етіп қабылдағанға ұқсас болды. Бұл біртүрлі естілуі мүмкін, дегенмен көптеген таушы үшін тауға өрмелеу – дін іспетті ұғым. Бұл жол мені қиын жасөспірім кезеңнен аман-есен алып шыққан. Жоғары сыныпқа кіргенде оқуды тастап, арақ пен есірткіге тәуелді болып, біраз уақыт көшеде өмір сүрдім. Тауға шығу менің жұбанышым еді.

Қаншалықты көп өрмелесем, соншалықты өмірімнің берекетін қашырған сенімсіздіктен, ашу-ызадан алыстағандай болатын. Осы кезде терең дем алып, қанағаттанып әрі өмірдің ләззатын сезінем. Бірақ кейін таудан төмен түскен кезде менің ішкі жан-дүниеме күйзелісім қайта оралады.

Біз ашық ауа райының аз ғана уақытын пайдаланып көп күш жұмсаған соң шыңға жеттік. Қысқы өрмелеудегі өзектілік – уақытты дұрыс пайдалана білу, сұрапыл қар борандардың ортасынан дұрыс өте білу. Бірақ шыңға жету – мақсаттың жартысы ғана. Нағыз қиыншылықтар көбінесе альпинис­тер миналы алқаптай бетін жұқа қар қабатымен жасыр­ған терең саңылаулар, көп тонналық күркіреген қар көшкінін кез келген уақытта түсіру қаупі бар жолдармен төмен түскенде басталады.

Үшеуміз бір жіппен қосақталып алып бізге бағытталған бораннан құтылармыз деген үмітпен асығып келе жатқанбыз. Сол кезде мен бір күркіреген дыбыс естідім. Таудың жолсеріктері қар көшкініне тап болғанда төбеге қарай суда жүзгендей жүзіңдер деп үйреткен болатын. Қолымды созып, аяғыммен тепкенім еміс-еміс есімде. Бірақ кешікпей мені кір жуатын машинаға салып қойғандай айналдырды. Көзіме алма-кезек көк аспан мен түнек көрінді. Ауыз-мұрным қарға толып, шалбарымды қар дүмпитіп тастады.

Сол кездегі бастан өткерген үрейді айтып жеткізу қиын. Өзіңді қорқынышты құбыжықтың аранына түскендей, есіңнен танғанда тау сені жұта салатындай сезінесің. Бірақ біз барлығымыз аман қалдық.

Осы жолғы Гашербрум ІІ шыңына жасаған саяхатым мені күйзелістен шығарудың орнына қайта сағымды сындырғандай болды. Қазір мен жиі қара терге түсемін. Аяқ астынан ашуланып мазасызданатын болдым. Жас кезімдегі қасіретім еселеніп, күшейіп қайта айналып келгендей сезілді. Бұдан құтылу үшін ішімдікке салынып, әйелімнің көзіне шөп салатын болдым. Осы жағдай арымды мазалап, қайғыма масқаралық пен өз-өзімді жек көруді қосты. Осының барлығы жұртқа қарабет қылды. Ақыры ажырасып тындым. Негізгі кәсіби демеушімнен айырылып, жақындарымның көңілін қалдырдым. Жаман мінез бен қате шешімдерге еш кешірім жоқ. Бірақ кейде бейберекетсіздігім сәл де болсын айқындылыққа жол ашатын.

Ақыры бір терапевт менің посттравмалық жүйке бұзылуынан қиналып жүргенімді айтты. Көп адамның қолдауымен, махаббатың арқасында ақырындап өзімді бұл қиыншылықтан шығарып алдым. Мен ол суреттен әлі де қашып құтыла алмаймын. Бұл сурет бұрынғы «өзімнің» елесім болып әрдайым қаншалықты әлсіз екенімді есіме салу үшін соңымнан қалмай ере беретін сияқты сезіледі. Біз қандай бейшарамыз десеңізші…

Авторы: Кори Ричардс

Мақаланың толық нұсқасы мен әлемдік зерттеулердің қайнар көзіне қол жеткізгіңіз келсе, shopnationalgeographic.kz арқылы онлайн жазылыңыз.

Қауымдастық суреті

Раш пен туристер үшін таңғы фото сафари жемісті болды деп айту қиын. Тұмса табиғатты түсіру үшін шығып, құрқол қайтқан олар пикникке арналған алаңқайда түстенбек болған кезде үш бірдей үлкен мысыққа тап болады. Тақта отырған әкесіне күмән келтірген болуы керек бұл жас патшалар прайдтан жаңа қуылғанға ұқсайды. Көлеңке іздеп ағаш маңын паналаған олар ойнақ салып жүрді. «Біреуі тал басына шыққанда қалған екі арыстан оны көре алмағандай ырылдады», – дейді Раш.

Кім? Раш, 43 жаста, фриланс фотограф, Колорадоның Игл тумасы

Қайда? Масаи Мара ұлттық резерваты, Серенгети маңы

Қандай? Nikon D800, Nikkor 24-70mm, f/2.8 lens

Мақаланың толық нұсқасы мен әлемдік зерттеулердің қайнар көзіне қол жеткізгіңіз келсе, shopnationalgeographic.kz арқылы онлайн жазылыңыз.

Әлемнің түкпір-түкпірінен әкелінген тропикалық, субтропикалық ғажайып өсімдіктерді өсірумен қазір елімізде екі-ақ мекеме айналысады. Бірі – Алматыдағы академиялық ботаникалық бақ. Екіншісі Петропавлда орналасқан қарапайым ғана өсімдіктер жылыжайы. Оның бас директоры солтүстік өңірін оазистік аймаққа айналдыруға ерекше үлес қосып келе жатқан Қазақстанның еңбек сіңірген агрономы, биология ғылымының докторы, Петропавл қаласының құрметті азаматы Рязапов Равиль бабай.

Равиль Хасанұлы 1963 жылы осында еңбек жолын бастап, сол уақыттан бері жылыжайға тропикалық, субтропикалық өсімдіктер мен жеміс ағаштарын отырғызып, жерсіндіре бастайды. Қазір мұнда өте сирек мәңгі жасыл өсімдіктердің 400-ге жуық түрі жайқала өсіп тұр. Ырымшыл да діндар бабай пальмалар мен папортник, кипаристердің санын ашып айтуды жөн санамайды.

Экологиялық орталықтағы көрген жанның көз жауын алатын әсем де әдемі, ғажайып мүйістің бірі – тропикалық саябақ. Жұртшылық оны «қысқы бақ» деп те атайды. Айтса айтқандай. Әсіресе, қаңтар, ақпан айлары кездерінде тап болсаңыз, аппақ, ақшақарлы әлемнен бейне бір мәңгі жасыл өмір –  тропикалық аймаққа келгендей әсер аларыңыз анық. Мұндағылардың бәрі Равиль бабайдың қолымен өсірілген. Сондықтан оған әр өсімдік ерекше ыстық. Ішіндегі жан сырын ақтарыла айтып, аңқылдай сөйлейтін бағбан әрлі-бергі тарихты қопарғанда еш мүдірмейді. Оның айтуынша, ХІХ ғасырда Ойқалада (Петропавлдың төменгі етегі) Қасымов мешіті болған. Арғы аталары Меккеге қажылық парызын өтеуге барғанда Арабиядан құрманың дәндерін алып келіп, мешіт дәлізінде тұрған құмыраға өсірген екен.

Бұл пальманың жасы 130-дан асса да, әлі де «тентек». Осыдан оншақты жыл бұрын биіктігі 12 метрлік жылыжайдың әйнектелген төбесін тесіп шығып, бақ қызметкерлерін әуре-сарсаңға салғаны бар.

«Бұл – пальманың жабайы түрі. Отаны – Канар аралдары мен Солтүстік Африка. Ыстықты сүйеді. Биіктігі 30-40 метрге дейін жетеді. Петропавлдағысы – 12 метр. 2004 жылы жаз айларында жаңбыр жаумай, аптап ыстық болды емес пе? Соның салдары болса керек. Сондықтан ол тағы да тектентік жасамауы үшін жыл сайын ұшын кесіп отырамыз», – дейді бағбан.

Равиль ақсақал Африка, Америка, Қытай, Вьетнам, Лаос, Камбоджа, Үндістанда өсетін өсімдіктерді санамалап келеді. Веер пальмасы, динго, банан, африкалық калла, какао, лавр жапырағы, қытай лимоны, банан, бансай, туя, кактус, агава, юкки… Таусылар емес. Равиль Хасанұлы сакураның жанына келгенде оны аялай сипап, бір ауық үнсіз қалды. Білуімізше, өрік, шие, алқоры секілді жеміс ағаштарын жапондықтар сакураға жатқызады. Мұндай ергежейлі ағаштар жиынтығын бансай деп те атайды.

Равиль Хасанұлы жас кезіндегі Отан алдындағы әскери міндетін өтеудің Вьетнамда бұйыртқан тағдырына риза. Сол кездері мәңгі жасыл елдің сырлы жұмбақтары оны керемет әсерде қалдырса керек. Әсіресе, ол адамның ішкі жан дүниесімен ерекше үйлесім тапқан табиғатына қайран. Сол жолы ғой, пальманың кішкентай 32 өскінін рюкзагына салып тығып әкелгені. Сәтін салғанда олардың біреуі аналық болып шықты. Содан оның табиғат-анаға деген ерекше құмарлығы оянып, экологиялық коллекция жинауға шындап кірісті. Кубаға жолы түскенде агава, кактус, манстера, лимон өскіндерін ала келді. Егер шетелге барған жұрт қымбат та бағалы заттар әкелуге тырысса, бұл жоғарыдағыдай өсімдіктер тұқымын жинайтын әдет тапты. – Мұндай шаруашылықты ұстап тұруға қаржы қашанда жетпейтіні белгілі. Тығырықтан шығудың бірден бір жолы жас көшеттерді өсіріп, сатумен де айналысамыз. Қазір офистерді декоративтік өсімдіктермен безендіруге өтініштер жиі түседі. Мемлекеттік тапсырыстарға да қатысамыз. Өскіндерді мекемелерге өзіміз жеткізіп береміз. Ақыл-кеңес айтамыз. Ыдыстарын алып келіп, санын, түрін айтса, қалғаны біздің шаруамыз, – дейді бағбан.

Осы күндері осы экологиялық орталықтан хабардар тұрғындар баққа келіп, мәңгі жасыл аймақты көзбен көріп, ерекше әсерге бөленіп қайтатын болып жүр. Себебі Равиль Хасанұлының басты хобби – бағбандық.

Автор: Жанболат Аупбаев

Фото: Жайнар Дәркембаев, Дмитрий Ругис, Ерболат Шадрахов

Мақаланың толық нұсқасы мен әлемдік зерттеулердің қайнар көзіне қол жеткізгіңіз келсе, shopnationalgeographic.kz арқылы онлайн жазылыңыз.

Жұрт жаңсақ түсініп, көп кемсітсе де олар қоғамның белсенді бөлігіне айналып келеді.

Техастың түстігіндегі мұнайлы Викторияда алтын күмбезді ғимарат отқа оранды Абе Ажрамидің Бейонсені жақсы көретін қызы мектептегі басқа құрбыларымен мереке құрып, балалары діни мектепке барған, отбасымен бірге әр жұма сайын намаз оқып, жеті қабат дәм мен ащы бирианиді бөліп жеп, қауқылдасатын мешіт жермен-жексен болды.

Жарым түнде хабар алып, мешітке қарай жүгірген палестиндік-америкалық Ажрами: «Эмоцияма ерік бермеуге тырыстым», – дейді. Қонақ бөлмесінде оқиғаны баяндап жатқанда оның оң жағында – исламды кейін қабылдаған америкалық әйелі Хейди, ал сол жағында қыздары Ханна мен Дженин отырды, ал ұлы Рами жоғарыда ұйықтап жатты.

Хьюстонның маңында тұратын, зейнеттегі бұрынғы мұнай-газ саласының жоба менеджері Айраж Жилани Элвис Преслиге пародия жасап тұр. Пәкстанда өскен ол – бала кезінен Преслидің фанаты. «Мен – Элвистің, ағам «Битлзтың» фанаты болдық», – дейді ол. 1978 жылы Теннеси штатының Мемфис қаласындағы Преслидің «Грейсленд» музей-үйін көріп, бір жылдан соң ол Техасқа қоныс аударады.

Бұл әулет менің отбасыма ұқсайды. Ливанда туған менің әкем де Ажрами сияқты Америкаға білім мен жақсы өмір іздеп келген еді. Менің анам да Хейди сияқты унитарий-универсалист болған, ол болашақ күйеуімен колледжде танысып, исламды қабылдаған. Ата-анам аралас қоңыр нәсілді бес мұсылман баланы өсірді.

Газа секторындағы кедей отбасында туған Ажрами басқаға қаражаты жетпей, мейіргер мамандығын оқыды. 1994 жылы досы Небрасканың Омаха қаласындағы Кларксон колледжінен шәкіртақы алып, виза рәсімдеуіне көмектесті. Сонда ол Техаста әскер әулетінде туған Хейдимен танысты. Жігіт қызды пикникке шақырумен, әзілімен баураса, қыз жігітті өмірінде алғашқы футбол көру кешіне апарды. Хейди Викториядағы колледжге ағылшын тілінің мұғалімі болып орналасқан соң олар сонда көшті. Ажрами ауруханадағы мейіргерлерді басқарды. Қазір оның медициналық қызметкерлермен қамтамасыз ететін өз бизнесі бар. Бұл қаладағы басқа адамдардың өмірінде Құдайдың орны қандай болса, бұлардың өмірінде де Алла ерекше мәнге ие.

2017 жылғы 28 қаңтардың түнінде шағын жамағатпен бірге Ажрами де өртенген мешітке қарап тұрды. Олар жылап, құшақтасып, дұға оқыды. «Сайлау науқаны кезінде АҚШ-қа мұсылмандардың келуіне тосқауыл қоямын», – деп уәде берген Президент Дональд Трамп мұсылманы көп жеті елден адамдардың келуіне тыйым салатын жарлығын осы оқиғадан бірнеше сағат бұрын жариялаған.

Анахеймдегі (Калифорния) «Скаут-қыз­дар 3408» тобының мүшелері Жумана Мұса, Дана Мұса, Жана Хасан және Мария Тайлах қоғамдық кітапханада кемсітуге қарсы қо­­йылым көрсетіп жатыр. Мұсылмандар мәселесін зерттейтін ұйымның айтуынша, АҚШ-та мәдени және діни түсініспеушілік кесірінен мұсылман балаларды кемсіту артып барады.

«Өшпенділікпен жасалған қылмыс» деп бағаланған өрттен ғимарат құлап қалды. Тек сарғыш күмбез бен мұсылмандардың қасиетті кітабы – Құран сөрелері жазылған мәрмәр қыштастар ғана жанбай қалған. Ажрами оны суретке түсіріп, интернетке салған.

Бірнеше күнде мешіт миллион доллар жинады. Қала халқы оларды қолдап, шеруге шықты. Әлі күнге дейін пошта арқылы чек келіп жатыр.

Бүгінде Америкада 3,45 миллион мұсылман өмір сүріп жатыр. Бір жағынан – зұлым экстремистер, екінші жағынан, мұсылмандарға қарсы қозғалыстар олардың дініне нұқсан келтіруде. Консерватор комментаторлар мен саясаткерлердің, соның ішінде президент Трамп­тың исламға түбірімен қарсы риторикасының кесірінен жаушылдық тіпті өршіді, ол исламды бірнеше рет «қатер» деп сипаттап, Британиядағы өшпенді топтың видеоларын туиттерде жариялады да жиырма жылда алғаш рет Ақ үйде Рамазан айында ауызашар беруден бас тартып, діннен іргесін аулақ салды.

Америка-Ислам қарым-қатынасы кеңесінің мәліметіне сәйкес, өткен жылы 100-ден астам мешіт қирату, вандализм және өрт қою сияқты шабуылдарға ұшыраған, Ажрамидің мешіті – солардың бірі. Өшпенділік негізіндегі қылмыс көбейіп барады. ФБР 2015 жылы мұсылмандарға қарсы қылмыстың 19 пайызға артқанын айтты. Америкадағы мұсылмандарды зерттейтін «Әлеуметтік саясат және түсіністік» институтының деректеріне сенсек, басқаларға қарағанда мұсылман балаларды көбірек кемсітеді. Pew зерттеу орталығы жүргізген сауалнама бойынша «соңғы жылдары мұсылман болу қиындап кетті» деп мұңын шағады сұралғандардың тең жартысы. Дегенмен Америкадағы мұсылман қоғамы өркендеп келеді. Шашын жасыратын әйелдерге арналған қарапайым киімдер америкалық мұсылмандар Haute Hijab, Austere Attire сияқты брендтермен тігіледі, ал Macy’s қазір мұсылман әйелдерге арналған сән киімдерін сатады. Costco мен Whole Foods дүкендері халал өнімдер сата бастады. Mattel тіпті «мұсылман Барби» шығарды. Қысым көргенін сезген мұсылмандар саясиланып барады. Pluralism Project сияқты топтар тек Мерилэнд штатының өзінде ондаған мұсылман кандидатты қолдап, дайындап жатыр. Хиджаб киетін сомалилық-америкалық әйел қазір Өкілдер палатасында Миннесотаның атынан өкілдік етеді, мұсылман ер кісі Мичиган губернаторлығына түсіп жатыр. Конгресте екі мұсылман бар, биылғы сайлауға тағы біразы қатыспақшы.

Имам Фазал Хасан мен Амжад Шайк Беллвьюдегі (Уашингтон) өртенген мешіттеріне қанша зардап келгенін қарап жүр. Ақыл-есі кем адам мешітті өртеген болып шықты. Бірақ оған «өшпенділік қылмысын жасады» деген айып тағылған жоқ.

Мұсылмандардың ең көп бөлігі – Америкаға біртіндеп келген иммигранттар мен олардың балалары. Елдегі имамдардың біразы – шетелде туғандар. Сонымен бірге АҚШ-та туып-өскен қара, ақ, қоңыр нәсілді мұсылмандардың тілінде сөйлейтін діндарлар мен ғалымдардың саны артып келеді. Олар көбіне бөтен саналатын дінді мәдени тұрғыдан түсінікті жаргонға аудара алады. Америка мұсылмандарының жартысына жуығы осында туған. АҚШ-тағы мұсылмандардың дені – жастар, олардың шамамен жартысы 1980-90 жылдары туып, 2001 жылғы 11 қыркүйектегі террорлық актіден соң ер жеткендер.

Бұл буынмен сөйлесе алатындардың бірі – жартылай қара, жартылай ақ нәсілді калифорниялық уағызшы Усама Кэнон. 1996 жылы исламды қабылдаған ол АҚШ-та және шетелде ислам ғалымдарымен бірге білім алған.

Хьюстондағы мешітте түні бойы жалғасқан дәрістен соң Кэнон: «Аса білгір ғұлама маған «ислам өзендегі таза, мөлдір су іспетті, ол қай жермен ақса, соның түсіне боялып шығады» деген еді. Америка мұсылмандары тасты әдемі түске бояп, үстімен су ағып өткенде ол түр-түсі өзіне тән – америкалық, ал діни дәстүрі нағыз мұсылман болатын америкалық жобаға айналады деп үміттенемін», – деді.

Диборндағы (Мичиган) азалы жұрт туыстары – исламшыл экстремис­термен күресте қаза тапқан Ирак полиция офицерін дәстүрге сай жерлеп жатыр.

Нәсіл мен дәстүрдің үйлесуі – бүкіл Америкадағы мұсылмандар мозаикасының қосындысы және он жылдан астам уақыттан бері әлем мұсылмандары туралы жазып келе жатқан мен мұндайды еш жерден көрмеппін. Ислам – АҚШ-тағы ең дәстүрге бай діндердің бірі, 75 елден жиналғандардың әрқайсысы өз жоралғыларын ала келген. Оңтүстік пен батыстағы, солтүстік-шығыс пен орталық-батыстағы мұсылмандармен тілдестім. Нәсілі, дәстүрі, мәдениеті мен тілі, табы бөлек түрлі халықты ұшыраттым. Мұндай алуан түрлі адамдар тобын бұрын тек Меккеге қажылыққа барғанда ғана көргенмін.

Америкадағы исламды зерттеп жүріп мен Пенсильванияның ауылдық жерінде суфизмді қабылдағандарға кезіктім. Көбі ақ нәсілділерден тұратын олар оңаша фермада шаруашылық жүргізіп, бірге медитация жасап, Аллаға мадақ айтады. Туристерге арналған бөлмелерінің әрқайсысы исламдағы маңызды бір сөзбен «рахым», «қайсарлық», «Аллаға мадақ», «махаб­бат» деп аталған. «Бейбітшілік фермасы» деп аталған бұл жер йогаға арналғандай мимырт та қарапайым. Сондықтан имамның банкімен емдеп, акупунктурамен айналысуы таңсық болып көрінбеді. 42 гектарды алып жатқан фермадағы малшы да, қасапшы да – имамның өзі.

Чикагода Мұхаммед пайғамбарды мадақтап әнге қосқан қыздар хорын тыңдап отырған босниялық мұсылмандарды көрдім. Әкем баратын Чикагоның шетіндегі, стрип-молдың қасында орналасқан, көбіне оңтүстік­азиялық шейіттер жиналатын мешітке кірдім. Қауіпсіздік мақсатында есікке цифрлы құлып орнатылыпты. Имам жамағатты дауыс беруге, сайлауға түсуге, қауымдастықтағы ұйымдастыру және қызмет көрсету жұмыстарына араласуға шақырды. Одан соң әкемнің отбасы мүшелерінің көбі тұратын, көбіне араб мұсылмандар мекендеген Мичигандағы Диборнға бардым. Ондағы жұрт араб және ағылшын тілдерін араластырып, жергілікті слэнг жасап алған, жазулар – екі тілде, пиццаға қарағанда Таяу Шығыс тағамдары көбірек ұшырасады.

Дәстүрлі бенгал үйлену тойынан соң күйеу жігіт Тазер Хан Роузвилдегі (Мичиган) Athena банкет орталығында үш бауырының әйелдері – Папиа Джеани, Фатима Коли және Фердаус Ахтармен бірге қалыңдығының суретке түсуге келуін күтіп тұр.

Хьюстонда елдегі алғашқы испантілді мешіт – Centro Islamico-да аялдадым. 2016 жылы ашылған бұл мешітке мен барған түні жүз шақты адам құлшылық етуге келді. Испантілділер – елдегі ең тез өсіп келе жатқан мұсылмандар. Мешіттің негізін қалаушы – Джейм «Муджахид» Флетчер: «Банданың құрамынан шыққан соң ислам мені дұрыс өмірге алып келді», – дейді. Ол 11 қыркүйек оқиғасының алдында ғана исламды қабылдаған, сондықтан Колумбиядан келген католик отбасына жаңа дінін түсіндіру ол үшін қиын болды. Ислам туралы испан тілінде шыққан кітаптар, қате түсініктерді жоятын испантілді ғалымдар аз болды. Оның мешіті қазір мұндай кітаптарды өзі шығарады және испан, ағылшын, араб тілдеріндегі уағыздарды интернет арқылы таратады.

АҚШ-тағы мұсылмандарды айтқанда қара нәсілді америкалықтарды қосқан ләзім, олардың көбі өздерін жергілікті мұсылман санайды. Олар елдегі мұсылмандардың кемінде бестен бірін құрайды. Исламды көбіне хип-хоптың бейресми діні деп атап жатады. Тhe Roots, Tribe Called Quest топтары мен Раким сияқты әйгілі  рэперлердің репертуарындағы туындыларда Аллаға көп мадақ айтылады, «ассаламуалейкум» деген сияқты тіркестер қолданылады. Нью Йорктың Гарлем ауданын қара нәсілді мұсылмандар бұрыннан мекендейді. Олардың мейрамханаларында «шошқа етін жемейміз» деп жазылып тұрады. Ал Филадельфияда «салам», «зекет» деген сияқты діни сөздерді мұсылмандар да, басқа діндегілер де айта береді. Лос-Анджелесте қара нәсілді имам Жиһад Саафир ғимараттың бірінші қабатындағы мешітін адам үзілмейтін мәдени орталыққа және ислам тарихын Африкадағы қара нәсілділер тарихы, америкалық африкалықтар тарихы тұрғысынан оқытатын мектепке айналдырған.

Хоклидегі (Техас) Showboat Drive-in театрының алдында Хьюстондағы Centro Islamico орталығының балалары ата-аналарының тамақ алып келгенін күтіп отыр. 2016 жылы ашылған мешіт испан тілінде сөйлейтін мұсылмандарға қызмет етеді.

Рамазан айында Саафирдің мешітінде Хамида Әлимен қатар отырып, қытайдың халал тағамымен ауыз аштық. Мен одан: «Сіз үшін Америкадағы исламның мәні не?» – деп сұрадым. Ол көп ойланбады. Америкадағы қара нәсілді мұсылмандардың екінші буыны, 27 жастағы ол: «Ислам деген – керемет!» – деді. Тюрбанмен жабылған орамалының астынан үлкен дөңгелек сырғасы көрініп тұрған ол бұрын Mos Def деген атпен белгілі болған хип-хоп артисі Ясиин бейден бастап Америкадағы ең әйгілі мұсылман – марқұм Мұхаммед Әлиге дейінгі кумирлерін атап шықты. Мұхаммед Әли кезінде: «Америка деген – менмін. Бірақ мен оның сен танымайтын бөлігімін. Енді маған үйрене бер. Мен – қара нәсілді, өзіме сенімді, батыл адаммын. Сенің емес, өз атым, сенің емес, өз дінім, өз мақсатым – маған үйрене бер!» – деген еді. Әли қайшылыққа толы тұлға болған. Вьетнам соғысына саналы түрде қатыспай, қара нәсілді мұсылмандардың азаматтық құқықтарын қорғау­­ға белсене араласқан ол кейіннен әлеуметтік әділдікті талап ету арқылы мәдени символға айналды. 2016 жылғы оны мұсылманша жерлеу рәсімін АҚШ-тың барлық ірі кабельдік телеарналары көрсетті. Бұл тақырыпқа тіпті антрополог Суад Абдул Хабир «Мұсылмандық – керемет» деген кітап жазған. Автор қара нәсілді мәдениет, хип-хоп және исламның қосындысынан пайда болған мұсылман бірегейлігін сипаттаған.

Осының бәрі – Америкадағы ислам. Калифорниялық діндар Кэнонның айтуынша, плюрализм еркін қанат жайған жалғыз орын – осы жер, себебі америкалықтардың дінді кез келген формада ұстануына мүмкіндік берілген. Хьюстонның шетіндегі Құранда есімі аталған жалғыз әйелдің аты берілген «Мәриям» ислам орталығында жүздеген адаммен (көбіне миллениалдармен) сөйлескен ол слэнгтен – әзілге, одан Құран үзінділеріне оңай ауысып отырады. Жастар әйелдердің намаз бөлмесіне боянып кіруі, иммигрант ата-аналардың өз мәдениетінің өкілдеріне үйленуді талап етуі сияқты өздерін толғандырған мәселелер жайлы сұрады. Ол өмір тәжірибесі мен исламның кешірімділік, махаббат және құрмет туралы ілімдерін араластыра отырып ашық жауап берді.

Жамил Бастресс –Пенсильваниядағы «Бейбітшілік фермасы» деп аталатын рухани даму орталығында имам әрі малшы қызметін атқарады. Қажет болса, ол халал қасапшы да болады. Оның айтуынша, мұнда тұрудағы мақсат – Жер-ананы және бір-бірін жақсы көру. Мұндағы суфистер сияқты Бастресс те исламды бертінде қабылдаған.

Ta’leef Collective ұйымы – оның барлық жұмысының өзегі. Калифорнияның Фремонт қаласында, Чикагода кеңселерін ашу арқылы Кэнон жас мұсылмандар мен дінді жаңа қабылдағандарды қарсы алатын орта қалыптастыруға тырысқан. Кейде көп елден түрлі мәдениетті алып келген иммигрант арасында Америкада туған мұсылмандар үшін бұл жер шетелге ұқсап кетеді. Америкадағы басқа діндер сияқты ислам да жастарды қатарында ұстауға тырысып жатыр. «Мақсатымыз – адамдар өз үйлері сияқты еркін келе алатын, өз қалауларына қарай еркін әрекет ете алатын атмосфера қалыптастыру», – дейді Кэнон.

Ислам көптен бері Американың құрамдас бөлігі болып келеді. Алғашқы мұсылмандар мұнда XVI ғасырда құл ретінде Батыс Африкадан әкелінген. Ғалымдардың айтуынша, Жаңа әлемдегі құлдардың 10-20 пайызы мұсылман еді. Діндерін ұстануға тыйым салынып, намаздарын жасырын оқып жүрген. «Діннің құпия болғаны сондай, мұсылман отбасыларындағы ислам діні мүлде жойылып кеткен», – дейді ғалымдар.

Наубайханадағы бас аспаз, ливандық-америкалық Лена Сарейни өзі дайындайтын десертке бала кезінде жеген тәттілерінің рецептін, Ливан асханасының элементтерін қосады. «Өскен ортам маған жұмыста артықшылық береді», – дейді ол.

Бірақ қара нәсілді ұлтшылдар мен азаматтық қоғам белсенділерінің арқасында исламның кейбір элементтері мәдениетті жаңғырту қозғалыстарының аясында бас көтеру құралы ретінде қайта тірілді. Бұл үрдіс «Ислам ұлты» сияқты қозғалыстан басталды. Бірақ бүгінде көбі Малколм Икс (Х) пен Имам Уарит Дин Мұхаммедтің ізімен жалпыға ортақ діни дәстүрді ұстанады. «Ислам ұлтының» белгілі басшысы Елиджа Мұхаммадтың ұлы Мұхаммад қара нәсілділердің сепаратистік ұстанымдарынан бас тартып, қара мұсылмандарды дәстүрлі исламға алып келді.

Жаңа кезеңде мұсылман иммигранттар 1800 жылдардың соңында келе бастады. Көбіне Левант аймағынан келген олар экономикалық мүмкіндік іздеп орталық-батысқа қоныс тепті. Алғашқы мешіт Солтүстік Дакотада тұрғызылды. Мұсылмандардың ең ескі құлшылық ету орны – «Ана мешіт» Айовада орналасқан. Алайда 1924 жылы қабылданған иммиграция заңының кесірінен Азиядан келетіндерге тыйым салынып, мұсылмандарға есік жабылды. 1965 жылы қабылданған жаңа заң АҚШ-тың әлемге есігін қайта ашып, иммиграцияның келесі легі басталды. Иммиграция әлі жалғасып жатыр. Мұсылман иммигранттардың ең көбі – Оңтүстік Азиядан келгендер. Қазір елдің түкпір-түкпірінде 2100-ден астам мешіт бар.

Колумбияда католик отбасында өскен Хуан Пабло Осорио бертінде исламды қабылдаған. Хьюстонда өскен бұрынғы әскери теңіз сержанты: «Дін жақсы мен жаманды ажыратып, саналы ғұмыр кешуіме көмектеседі», – дейді.

Алайда Калифорниядағы Санта-Клара аймағында мешіт тұрғызу әлі де арман болып отыр. Өркеш жоталары мен қой фермалары бар бұл өңірдің табиғаты ерекше көрікті. Дегенмен Сан-Мартиндегі Мұхаммед Идрис Хусайнның қой фермасы мұсылмандар намаз оқитын орынға айналды.

Қауымдастық мешіт құрылысына шамамен үш миллион доллар жұмсады, бірақ Ислам орталығының жобасы әлі күнге сызба кү­­йінде Сохаил Ахтердің асүйінде тұр. Пәкістандық-америкалық бұл кісі – жоба менеджері. «Олар бізге қарсы жаппай үрей туғызу қаруын пайдаланды, себебі біз өте азбыз», – деген ол қарсыластары өздерін «террористердің жаттығу лагерін салып жатыр» деп айыптағанын айтты. «Мұнда тұратындардың арасында мұсылманды ешқашан көрмегендері де бар. Олар бізді сонымен байланыстырады. Олар қорқады».

Ең басты қарсыластар – «Гилрой-Морган Хилл патриоттары» және «Үкімет есебін алып отыратын халық коалициясы». «Патриоттар» фейсбукте мұсылмандарға қарсы пікірлер жария­лап, мұсылмандарды жақтырмайтын кісіні шақырып, кітапханада және қаладағы Lions Club-та «Ислам – Америкаға төнген қауіп» деген сарында сөз сөйлетті.

ТЕХАСТА МҰСЫЛМАН БОЛУДЫҢ ЕРЕКШЕЛІГІ

Техастықтардың өмірінде Құдайдың орны ерекше. Хьюстон – штаттағы мұсылманы ең көп қала. Мұнда елдегі алғашқы испантілді мешіт – Centro Islamico орын тепкен. Бұл жерде намаз оқуға, ислам туралы испан тіліндегі кітаптар мен видеоматериалдар алуға болады. Елдегі мұсылманы ең көп штат – Техас, мұнда 240-тан аса мешіт бар. Дегенмен бұл аймақта діни кикілжіңдер де көп болады. 2015 жылы штатта мұғалімі оқушысы құрастырған сағатты бомба деп ойлап қалғаны үшін мұсылман бала тұтқындалған.

«Патриоттар» басшысының айтуынша, олар исламға қарсы болғаннан емес, қоршаған ортаны қорғау үшін наразылық білдіріп жатыр. «Тоқетері – олар келді де, маңайдың бәрін қорқытып тастады. Көлік қозғалысы, мәшинелер, у-шу… Бұл жерді қорғағымыз келеді».

Азаматтық қоғам белсенділерінің айтуынша, исламға қарсы топтар мешіт я мұсылман зираттарын салуға тосқауыл қою үшін әдетте қоршаған орта мәселелерін алға тартады. Джорджия, Массачусетс, Миннесота, Теннесси, Техас штаттарында осы тақылеттес жобаларға кедергі келтіру немесе кедергі келтіруге тырысу үшін ұқсас әдістер қолданылған.

2012 жылы аймақтың жоспарлау комиссиясының жерді пайдалану жөніндегі жиынында жұрт Ахтер мен қауымдастықтың басқа да мүшелеріне айғай салып: «Өз елдеріңе қайтыңдар», – деп кеңес берген.

«Мұнда 1990 жылдан бері тұрамын. Осы жолы алғаш рет қорықтым. Бір кездері «Ку-Клукс-Кланның» ордасы болған Индиананың Форт-Уэйн қаласында өстім. 11 қыркүйек оқиғасы болғанға дейін мұндай сұмдықты ешқашан естімеппін», – дейді Ахтер.

МИЧИГАН МҰСЫЛМАН ҚАУЫМЫ

Америкадағы мұсылмандар дегенде жұрттың есіне Детройт маңындағы Диборн түседі, себебі ол «Солтүстік Америкадағы арабтардың астанасы» саналады. Ливан, Ирак, Сирия, Йемен мен өзге елдерден келген мұсылмандар бұл жерді өз отаны деп біледі. 2011 жылы Фордсон орта мектебінің футбол командасы ауыз бекіткендерге ыңғайлы болу үшін түнде жаттығуға көшті. Мысырлық-америкалық доктор Абдул әл-Сайед Мичиган штатының губернаторлығына түсіп жатыр. Егер сайланса, ол АҚШ-тағы алғашқы мұсылман губернатор болады.

Мешіт үшін күрес пен мұсылмандарды қорқынышты етіп көрсету әрекеті Ахтердың Америкада өсіп, ер жеткен балаларына әсер етті. Мектепте балалар өздерін «террорист» деп атап, мазақтаған соң олар діннен алшақтап кеткен. Ахтердың риэлтор болып істейтін әйелі Нудрат үйлерді жалғыз көрсетуге қорқатынын айтады. «Қауіпсіздігіме алаңдаған кезде күйеуімді ертіп аламын», – дейді ол.

«Жұрт орамалымды дұрыс қабылдамай қала ма деп қорқамын», – дейді Нудрат. Оны шошытқан жайттар да болыпты. «Бір күні жергілікті Costco дүкенінде жүргенмін. Бір әйел келді де қолыма шағын буклет ұстатып: «Мұны оқу сізге қызық болар», – деді. Оның не екенін түсінген жоқпын, ішін ашып қарасам, «біз жұрттың бәрін өлтіреміз» деген сөздер жазылып, мұсылмандарды мазақ еткен күлдіргі кітап екен. Бастан-аяқ мұсылмандарды келемеж қылады. Не істерімді білмей қалдым. Бәрі қас пен көздің арасында болды».

«Бұдан қатты қорландық, бірақ бұл мұсылмандардың өз діні мен құқықтарын қорғауда батыл қимылдауына да түрткі болды, – дейді Ахтер.  –  Бұл – біздің үйіміз. Біреу келіп «үйіңнен шық» десе, оңай беріле саласыз ба? Ең ақылға сыймайтын нәрсе – осы».

Ауғандық-америкалық жастар Мэйудтағы (Калифорния) сиыр және тауық етінен халал ас әзірлейтін Big Al’s пиццериясында шүйіркелесіп отыр. Арасында достар да, бір-бірін алғаш көріп тұрғандар да бар. Олар көктемгі күн мен түннің теңелуі кезінде тойланатын парсы жаңа жылы – Наурызды атап өту үшін Лос-Анджелеске барып келді.

Қауымдастықтың малайзиялық-америкалық хирургі Бакри Мұса көп қиындық әкелетініне қарамастан, соттасуды жөн көреді. «Мешітімізді өртегенше, бізді сотқа бергендері жақсы еді. Бұл кедергінің өлшемі бар», – дейді ол.

Америкада мұсылман Мұса үшін бір жақсы жағы – сенің пікір білдіру және сыйыну құқығың қорғалады. Оның айтуынша, қандай адам болғың келетінін, мұсылмандықты қалай ұстанатыңды өзің таңдайсың. Ол қой фермасындағы үйінде тұрған сөрелерді нұсқады. Онда исламның екі тармағының ой-пікірлерін жинақтаған шейіт және суннит діндарлардың кітаптары толып тұр.

«Ешкімнің араласуынсыз ілім жинайтын нағыз мұсылманның орны – осы. Малайзияда үйімде шейіттердің әдебиеттері тұрғаны үшін түрмеге жабылуым мүмкін, Малайзияда бұл – АҚШ-та коммунист болумен пара-пар сатқындық».

Біз сөйлескен күннің ертесінде қауымдастық орталығында еврей және христиан лидерлерінің және басқа да қонақтардың қатысуымен дінаралық кешкі ас берілді. Мұса мен оның канадалық-америкалық әйелі Карен еврей жұбымен қатар отырды, олар бір-біріне Оңтүстік Азияның тағамдарын түсіндіріп жатты. Қазір қауымдастық діндер арасын жақындастырып, көмек көрсетуде көп роль ойнайды. Қарсыластарының үні қаншалық қатты шықса да, олар «халық бізді жатырқамайды» дейді және өз мешіттерін соғатын күн де туар деп үміттенеді.

Абделрахман Абделазиз (сол жақта) әр таңда Нью Йорктың Уэст Вилледж ауданында орналасқан «18-бригада» өрт сөндіру мекемесінде көршілермен амандасып жатыр. Палестиндік-­америкалық лейтенант өзін белгілі бір дәрежеде діннің елшісі санайды. «Мен мұсылмандардың бәрі террорист емес екенін дәлелдегім келді. Біз – қоғамның белсенді мүшесіміз».

Америкалық мұсылман жастардың көбі үнемі өздері жайлы түсіндіруден, не барша мұсылман атынан сөйлеу­ден шаршаған. Олар өз діндері мен америкалық сезімдер араласып кеткен ортада өмір сүргілері келеді.

Рами Нашашибимен мен Чикагоның оңтүстік бөлігіндегі «Батыс 63» көшесінде жолықтым. Мұнда 20 жылдан бері оның Ішкі қаладағы мұсылмандардың әрекет торабы (IMAN) жұмыс істейді. Емхана мен кеңселер тұрған жолдың бір жағынан кезінде мексикалық мейрамхана болып, кейін намазхана, кафетерий және қосымша жұмыс кеңсесіне айналдырылған ғимарат тұрған екінші жағына өту үшін жолдағы көліктерді тоқтатып қояды.

46 жастағы белсенді бұл жерді исламның атынан жоқ-жітікке көмектесу үшін ашқан. Қазір ол қара нәсілділер мен оңтүстіказия­лықтардан, арабтар мен ақ нәсілділерден, испантектілерден, біразы кедей оңтүстік ауданынан, қалған орталық тұрғындарынан тұратын мұсылмандар тобын құрып, ауданды титықтатқан әлеуметтік мәселелерді діннің көмегімен шешуді қолға алған.

Өткен жылы Анаха­ймдегі (Калифорния) Энджел стадионына Ораза айт күнгі айт намазына 20 мыңға тарта мұсылман жиналды. Әдетте мұсылмандар мереке күні әдемі киім киіп келеді. Айт намазы үш күндік мерекенің басталғанын білдіреді. АҚШ-та жұмыс берушілер мен мектептер бұл мерекені мойындай бермейді, сондықтан мұсылмандар мейрамды тойлау үшін жұмыстан демалыс алуға мәжбүр болады.

Дінге қызықпайтын арабтардың отбасында туған ол басқа көп америкалықтар сияқты хип-хоп пен әлеуметтік әділдік қозғалыстары арқылы исламға келген. IMAN туралы айтқанда Нашашиби өзін қанаттандырған имам Уарит Дин Мұхаммедті көп ауызға алады. «Ол – исламның өмірлік өнегесі, ол менің жаныма жақын дәстүрлерін көрсетті. Ислам – қайырымдылықтың, кешірімнің бұлағы». Имам 2008 жылы қайтыс болған.

Бүгінде Нашашиби мен IMAN-ның басқа қызметкерлері шағын дүкендермен бірлесіп, жағдайы төмен аудандарға жаңа піскен тағамдар апарып, терезенің алдын қоршамауға шақырып жүр. Олар тегін медициналық көмек көрсетіп, түрмеден шыққан, ақшасыз, отбасының көмегінсіз қалған адамдарға қол ұшын беру үшін жергілікті тұрғындарды да жұмылдырып отыр.

Хамтрамктегі (Мичиган) балалар тәттіні сатып алу үшін балмұздақ көлігіне үймелеп тұр. Бұл маңайда тұратындардың көбі – Йеменнен келгендер. Детройт шаһары қоршап тұрған бұл қала (21 750 тұрғыны бар) халқының, қалалық кеңес мүшелерінің басым бөлігі – мұсылмандар.

Мен IMAN-ға жылдың ең қауырт кезеңі – Рамазанда келдім. Қауымдастық емхананың артындағы көлік тұрағында ауызашар өткізді. Сатушылар салқын шырын, бұршақ бәліші, әсем әшекейлер сатып жүр. Қонақтар – маңай тұрғындары, саясаткерлер, діндарлар және достар. Арт жақта IMAN ғимаратының қабырғасына Құран сүресінен: «Жақсылыққа жақсылықтан басқа қандай жауап болуы мүмкін?» – деген сөз жазылып тұр.

Нашашиби халыққа арнап сөз сөйледі. «Кісіге күтім жасасақ та, үй тұрғызсақ та біз мұны күш біріктіріп, қарым-қатынас орнатып, одақ құру арқылы ғана жүзеге асыра алатынымызды түсінеміз. Біз әлі де белсенді әрекет ете береміз, соңғы сайлаудан бері біз қалыптасқан жағдайға жауап беру мақсатында ‘Fight Fear, Build Power’ («Үреймен күрес, тізе қос») хэштегін қолданып келеміз», – деді ол.

«Мұны өз құлағыммен естігім келеді, – деген ол: «Үреймен күрес!» – деп айғайлады. Халық оған: «Тізе қос!» – деп жауап берді.

Ертеңінде IMAN тобы Morgan Mini Mart дүкеніне «Көршіні тойғыз» акциясын өткізуге барды. Жүргізуші далада рэп әнші Тупактың ырғағына салып: «Шырын тәтті болса, оның тамыры тереңде», – деп шырқап тұр. Еріктілер өткен-кеткендерге дүкендегі жемістерден жасалған  шырын мен манго соусын беріп тұр.

«Метал Саназ» деген атпен белгілі ирандық-америкалық музыкалық продюсер Лос-Анджелестегі студиясында бой жазып отыр. Ол мұсылмандық салтты көп сақтамайтын отбасында өсті. Басқа діндегілер сияқты мұсылмандар да әркелкі болып келеді. Арасында зайырлылар да, тым діншілдер де бар. Кейбіреулері әзілдеп өздерін «Рамазан мұсылманымыз» деп атайды, себебі ол тек қасиетті айда ғана намаз оқиды.

IMAN-ның 28 жастағы өнер және мәдениет менеджері Садия Науаб дүкеннің сыртында екі баламен бірге қоқыс жәшігінің сыртын әдемілеп бояп жатыр. Ол басына сәлде сияқты оралған әдемі орамал байлап, мұрнына пирсинг таққан.

Науаб мәдениеті аралас ортада өсті. Пәкістандық иммигрант әулетінде туған ол Чикагоның арабтар тұратын ауданында есейді, көбіне ақ нәсілділер баратын, бірақ қара нәсілділер және хип-хоп мәдениеті аралас мектепте оқыды. «Мен мұсылман екенімді білдім. Бірақ оның мәнін түсінбедім. Адамдар бізді «араб», «мұсылман», «иммигрант», «ағылшынша сөйлемейді» деп қалыпқа салып тастайды. Бұлардың қайсысына кіретінімді білмедім», – дейді ол.

Ол IMAN-ның арқасында мұсылман болудың мәнін түсінді. Ол дінге барар жолды тапты. «Чикагоның оңтүстік бөлігіндегі ауыр жұмыс мені тұтастай өзгертті. Мен эмоция және ақыл-ой тұрғысынан дами бастадым. Еріктілер қатарына қосылғанда 17-де едім, бұл – мен үшін ең қымбат кезең», – деді ол. Науабтың айтуынша, оған өзін америкалық мұсылман жасөспірім ретінде түсінетін ақылшы керек болған. Ол мұны IMAN-нан тапты.

Мария Айлоуш Лос-Анджелесте онлайн хиджаб компаниясы – Austere Attire үшін сәндік фотосессияны бақылап, күліп тұр. Айлоуш киімдерді әлеуметтік медиада және өз веб-сайтында жарнамалау мақсатында пайдаланады. АҚШ-та діндар әйелдерге арнап қарапайым киім үлгілерін тігу бизнесі қарқын алып келеді.

«Мұнда өзімді бөтен сезінбеймін», – дейді ол. «IMAN – Исламды Америка мұсылмандарына, әсіресе Америка телеарналарында шетелден төнген қатер деп көрсетілетін, өмірдегі мақсатын діннен іздеп жүрген жандар үшін бейімдейтін орын», – дейді Нашашиби. Осы еңбегі үшін МакАртур қоры былтыр оған «Дана адам» деген беделді сыйлық берді.«Біз үнемі кешірім сұрап, ақтала бермейтін, рухтандыратын, қанаттандыратын, өміріңді өзгертетін исламды мұраға қалдырғымыз келеді», – дейді ол.

Оның айтуынша, бүгінде Америка – мұсылман үшін ең ыңғайлы орын. «Тіпті ең қиын кезеңдерде де Америка адамдардың орындалмаған идеяларын жүзеге асыруға мүмкіндік беретін саңылау қалдырып отырған».

Авторы: Лейла Фадел, фото Линси Аддарио

Мақаланың толық нұсқасы мен әлемдік зерттеулердің қайнар көзіне қол жеткізгіңіз келсе, shopnationalgeographic.kz арқылы онлайн жазылыңыз.